Ներկայացնում ենք ադրբեջանցի անկախ հետազօտող Էսեքսի համալսարանի միջազգային յարաբերութիւնների մագիստրոս Վաֆայ Նաղիեւայի Can Azerbaijan really seek peace while it continues to repress its own people? Յոդուածի հայերէն թարգմանութիւնը:
Վաֆա Նաղիեւա
Օգօստոսի 8-ին Վաշինգտօնում նախաստորագրուեց Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ խաղաղութեան համաձայնագիրը։ Թեեւ այս փաստաթուղթը կարեւոր քայլ է դիւանագիտական առումով, բաց է մնում հարցը, թէ ինչպէս այն կ’ընդունուի եւ իրականութիւն կը դառնայ երկրների ներսում։
Այս հակասութիւնը յիշեցնում է նորուէգացի սոցիոլոգ Եօհան Գալտունգի խաղաղութեան հայեցակարգը. պատերազմի դադարեցումը նշանակում է բացասական խաղաղութիւն, մինչդեռ կառուցուածքային բռնութեան, անարդարութեան եւ խտրականութեան վերացումը նշանակում է դրական խաղաղութիւն։ Խաղաղութիւնը միայն պատերազմի աւարտը չէ։ Եթէ հասարակութիւնում շարունակուեն կառուցուածքային բռնութիւնը, կոռուպցիան, խտրականութիւնը, աղքատութիւնը եւ ազատութիւնների սահմանափակումը, այս համաձայնագիրը մեդալի միայն մէկ կողմն է՝ բացասական։
Ադրբեջանի քաղաքացիական հասարակութեան շրջանում յոյս ծնուեց, որ Վաշինգտօնի հանդիպումից յետոյ քաղբանտարկեալները ազատ կարձակուեն, այդ թւում եւ յատկապէս՝ խաղաղութեան ակտիւիստ Բահրուզ Սամադովը։ Սակայն տեղի չունեցաւ: Ո՛չ Սամադովը, ո՛չ մի այլ քաղբանտարկեալ ազատ չարձակուեցին, եւ լրատուամիջոցներում նրանց ազատ արձակման ծրագրերի մասին որեւէ հաղորդագրութիւն չյայտնուեց: Փոխարէնը նախաստորագրուած խաղաղութեան համաձայնագիրը ադրբեջանական համատեքստում յայտնուեց ընդամէնը որպէս բացասական խաղաղութեան դրսեւորում: Պատճառն այն է, որ երկրում դեռեւս կան քաղբանտարկեալներ, անկախ լրատուամիջոցները կազմաքանդուել են, սահմանները փակ են, իսկ քաղհասարակութեան մասնակցութիւնը զրոյի է հաւասարուել:
Եթէ անկախ ԶԼՄ-ները կազմաքանդուէն, դրանց աշխատակիցները բանտարկուեն, իսկ խաղաղութեան ակտիւիստները մնան ճաղերի հետեւում, ինչպե՞ս է ադրբեջանական հասարակութիւնը ընկալելու այս ենթադրեալ խաղաղութիւնը, որը նախատեսում է վաշինգտոնեան համաձայնագիրը: Արդեօ՞ք այս ակտիւիստների ազատ արձակումը եւ անկախ լրատուամիջոցների գործունէութիւնը էական չէն իրական խաղաղութեան համար:
2020 թուականից ի վեր «երկաթէ բռունցքի» հռետորաբանութիւնը կենտրոնական տեղ է գրաւել ինչպէս պետական խօսոյթում, այնպէս էլ Ադրբեջանում գերիշխող լրատուամիջոցներում: «Երկաթէ բռունցք» արտայայտութիւնը սկսեց գործել ոչ միայն որպէս արտաքին «թշնամուն» ուղղուած ռազմական պատում, այլեւ որպէս գաղափարախօսական գործիք՝ ներքին լսարանը վերահսկողութեան տակ պահելու համար: Այս հռետորաբանութիւնը եւ՛ սահմանափակում է հանրային դիսկուրսը միլիտարիստական շրջանակով, եւ՛ լռեցնում է ռեժիմի օրինականութիւնը կասկածի տակ դնող ցանկացած ձայն՝ այն որակելով որպէս «դաւաճանութիւն»: Օրինակ՝ կաշառակերութիւնը բացայայտելու կամ ընտրակեղծիքները քննադատելու ցանկացած փորձ ճնշւում է «հայամէտ» կամ «դաւաճանութիւն» պիտակներով:
Ալիեւը անդադար արշաւ է վարել այլախոհ ձայները վերացնելու համար՝ ոչնչացնելով լրատուամիջոցների այն չնչին բազմակարծութիւնը, որը գոյութիւն ունէր նախկինում:
2023 թուականի վերջին ձերբակալուեցին անկախ «Abzas Media» լրատուամիջոցի եօթ աշխատակիցները: Յաջորդ տարի ձերբակալուեցին «Toplum» հեռուստաընկերութեան եօթ լրագրողները, որոնց հետեւեցին «Meydan» հեռուստաընկերութեան եւս եօթ լրագրողներ։ Բոլորը ձերբակալուեցին կեղծ մեղադրանքներով։ Վերջերս հրապարակուած «Մամուլի ազատութեան համաշխարհային ինդեքսի» 180 երկրներից 167-րդ տեղը զբաղեցրած Ադրբեջանը կրկին հաստատեց իր հեղինակութիւնը, որպէս լրագրողների համար աշխարհի ամենառեպրեսիւ երկրներից մէկը։
Ադրբեջանական կառավարամէտ լրատուամիջոցները տարիներ շարունակ կառուցել են «թշնամու» պատումը՝ արմատաւորելով ատելութեան խօսքը եւ թշնամանքը հայերի նկատմամբ։ Հասարակական յիշողութեան մէջ արմատաւորուած նման պատումները մի գիշերուայ մէջ չէն կարող անյետանալ։
Խաղաղութեան իրականացման համար կարեւոր են նաեւ առօրեայ կեանքը, երկու ազգերի հասարակ քաղաքացիների միջեւ հաստատուած սոցիալական եւ քաղաքացիական փոխազդեցութիւնները։ Դրանց համար անհրաժեշտ քայլերից մէկը ցամաքային սահմանների վերաբացումն է։
2020 թուականից, երբ սկսուեց COVID-19 համաւարակը, Ադրբեջանի ցամաքային սահմանները փակ են։ 2025-ի յունիսին կառավարութիւնը երկարաձգեց փակումը մինչեւ հոկտեմբերի 1-ը՝ շարունակելով յղում անել համաւարակին։ Սակայն 2024-ի սեպտեմբերի 24-ի իր ելոյթում Ալիեւը սահմանների փակումը կապեց ոչ թէ հանրային առողջապահութեան, այլ աշխարհաքաղաքական իրավիճակի հետ՝ այն որակելով որպէս ներքին անվտանգութիւնն ապահովելու միակ միջոց։ Սա ապացուցում է, որ սահմանները փակ պահելու համար վարչակազմը մշտապէս նոր պատումների կարիք ունի։ Սակայն փակ սահմանները բացասաբար են անդրադառնում ինչպէս քաղաքացիների կեանքի, այնպէս էլ խաղաղութեան գործընթացի վրայ։
Եթէ խօսում ենք իրական, դրական խաղաղութեան մասին, ապա Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ յարաբերութիւնների կարգաւորման մասին պէտք է նաեւ հետեւողականօրէն խօսել հանրութեան հետ եւ գործընթացը թափանցիկ դարձնել։
Այս ֆոնի վրայ Ադրբեջանում խաղաղութիւնը գուցէ խորհրդանշականօրէն ողջունուի, բայց շատ հարցեր դեռեւս անպատասխան են մնում։ Օրինակ, երբ մէկը քննադատում է կոռուպցիան, վիճարկում է ընտրակեղծիքները կամ ասում է օրինազանց պատգամաւորին. «Դուք ձայներ եք գողացել», արդեօ՞ք նրանց կը շարունակէն «հայամէտ» կամ «դաւաճան» անուանել։ Թե՞ կառավարութիւնը նոր պատում կը յօրինի՝ այլախոհութիւնը լեգիտիմութիւնից զրկելու համար։
Արտաքին խաղաղութիւնը միշտ պէտք է համապատասխանի ներքին խաղաղութեանը։ Ինչպէս ցոյց է տալիս Գալտունգի «դրական խաղաղութեան» հայեցակարգը, իրական խաղաղութիւնը ոչ միայն հրադադարի կամ ստորագրուած համաձայնագրի գոյութիւնն է, այլեւ մարդու իրաւունքների, խօսքի ազատութեան եւ ժողովրդավարական ինստիտուտների ամրապնդումը: Առանց երկրի ներսում արդարութեան եւ հաւասարութեան, արտաքին դիւանագիտական խաղաղութիւնը մնում է փխրուն եւ անկայուն։
Բայց կարո՞ղ է արդեօք 350-ից աւելի քաղբանտարկեալ ունեցող երկիրը իսկապէս փոխուել։
Ցաւօք, ներկայիս խաղաղութեան գործընթացը կառուցւում է վերեւից ներքեւ՝ չնայած կայուն խաղաղութեան հիմնական պայմաններից մէկը ներառականութիւնն է. գործընթացին պէտք է մասնակցէն ոչ միայն կառավարութեան կողմից նշանակուած ներկայացուցիչները, այլեւ քաղաքացիական հասարակութիւնը, անկախ լրատուամիջոցները եւ հասարակական խմբերը: Այլապէս «խաղաղութիւնը» կը մնա թղթի վրայ: Սակայն նրանք, ովքեր անկեղծօրէն ձգտում են իրական խաղաղութեան, կայ՛մ բանտում են, կայ՛մ հարկադիր աքսորում: Այդ պատճառով այսօր Ադրբեջանում գոյութիւն ունի միայն «բացասական խաղաղութիւն»՝ բռնութեան ժամանակաւոր բացակայութիւն՝ սոցիալական անարդարութեան խորացմամբ:
Թարգմանութիւնը՝ Մարիայ Սադոյեանի
Այս յօդուածը թարգմանուել եւ հրապարակուել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցութեամբ: Յոդուածում արտայայտուած մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլէն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան տեսակէտները:
mediamax.am
