Ամէն Ինչ Յանձնելու Այլընտրանքն Անվերջ Առճակատումն Ու Պատերազմելը Չէ, Այլ` Ռազմավարական Զսպումը
Արա Այվազեան
Հ․Հ․ նախկին արտաքին գործոց նախարար,
Դիւանագէտներու համահայկական խորհուրդի հիմնադիր անդամ
Հայաստանի բեւեռացուած քաղաքական դաշտում տարածուած ընկալում կայ, թէ ոչ իշխանական ուժերը «այլընտրանք չունեն» գործող իշխանութիւնների որդեգրած ներկայիս ուղուն:
Ակնարկը պարզ է. որքան էլ թերի լինեն Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման ջանքերը, Ատրպէյճանին արուող միակողմանի եւ անհիմն զիջումները եւ Ռուսաստանից զգուշաւոր հեռանալու փորձերը, կառավարութեան քայլերն այս պահին համարւում են իբրեւ թէ միակ իրատեսական ուղին: Մինչ աշխարհաքաղաքական փակուղում յայտնուած Հայաստանի հնարաւորութիւնները հետզհետէ նեղանում են, իսկ արտաքին ճնշումը աճում, այս տեսակի քաղաքական ֆաթալիզմը (ճակատագրութիւն, խմբ․) ոչ միայն սխալ է, այլեւ` վտանգաւոր:
Այլընտրանքի որոնումը չպէտք է սահմանափակուի քաղաքական քայլերի կամ խորհրդանշական ժեստերի գծային տրամաբանութեամբ եւ մանրամասն ցանկով: Հայաստանին անհրաժեշտ է ոչ թէ որոշումների տարբերուող փաթեթ, այլ` հիմնովին նոր ռազմավարական վերաբերմունք` վերաիմաստաւորելու, թէ ինչ է նշանակում թշնամական եւ անկայուն աշխարհաքաղաքական միջավայրում խաղաղութեան հաստատումը, անվտանգութեան ձեռքբերումն ու ինքնիշխանութեան ապահովումը:
Իրական ընտրութիւնը հետեւեալն է. խաղաղութիւնը հասանելի է միակողմանի զիջումների եւ պատմական ամնեզիայի (ուշամոռացութիւն, խմբ․) միջոցո՞վ, թե՞ Հայաստանը պէտք է փոխարէնը որդեգրի ռազմավարական զսպման, երկարաժամկէտ համբերատարութեան եւ ընդհանուր շահերի վրայ հիմնուած դաշինքների կառուցման քաղաքականութիւն:
Այս հարցի պատասխանը կ’որոշի` արդեօք Հայաստանը կy գոյատեւի որպէս ինքնիշխան դերակատա՞ր, թէ՞ կը դառնայ կառավարուող եւ անկում ապրող մի տարածք` արտաքին թելադրանքով ու ներքին պառակտմամբ: Անդառնալի հետեւանքներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է հասցէագրել հետեւեալ հիմնախնդիրները.
- Արտաքին եւ անվտանգային քաղաքականութեան վաքուում (դատարկութիւն , խմբ․). ռազմավարական նախաձեռնութեան վերականգնում
Ստեղծուած իրավիճակում պետական կառավարման բոլոր ոլորտներից ամենակարեւորն ու ամենանուազ ինքնիշխանը մնում է արտաքին եւ անվտանգային քաղաքականութիւնը: Արտաքին դերակատարները եւ ծաւալուող աշխարհաքաղաքական խզումներն են աւելի ու աւելի ակտիւօրէն (աշխուժօրէն, խմբ․) ձեւաւորում Հայաստանի ներքին օրակարգը:
Թուրքիան եւ Ատրպէյճանը պարզապէս հարեւաններ չեն. նրանք հայկական քաղաքական կեանքում օրակարգ են սահմանում, մանիպուլացիաների (շահագործումներ, խմբ․) եւ ճնշման միջոցով վերահսկում են իւրաքանչիւր բանակցութեան, հրադադարի կամ հաղորդուղիների ապաշրջափակման խնդիրը` ձեւաւորելու համար Երեւանի վարքագիծն ինչպէս երկրի ներսում, այնպէս էլ միջազգային թատերաբեմում: Առանցքային որոշ դերակատարներ, չնայած աւելի բարեհամբոյր կեցուածքին, առաջարկում են խրախուսանք, եւ ոչ` անվտանգութիւն, գովեստ եւ ոչ` զսպում:
Նման պայմաններում հայկական ցանկացած կառավարութեան համար ամենահրատապ խնդիրը տարածաշրջանային իրականութիւնից տարանջատուած բարգաւաճման կամ ժողովրդավարութեան տեսլական սահմանելը չէ, այլ` նախ եւ առաջ որոշելը, թէ ինչպէս է պէտք ընկալել, առերեսուել եւ զսպել արտաքին միջավայրում առկայ գոյաբանական սպառնալիքները: Սա նախապայման է մնացած ամէն ինչի համար:
Հայաստանի քաղաքականութիւնը պէտք է սկսուի իրատեսական անվտանգութեան տոքթրինից (սկզբունք, խմբ․)` անդրադառնալով հետեւեալ հիմնարար հարցերին.
- Ո՞ր դիրքորոշումն է լաւագոյն կերպով ապահովում ինքնիշխանութիւնը` թուրք-ատրպէյճանական ծաւալապաշտութեան պայմաններում:
- Ո՞ր դաշինքներն են ծառայում Հայաստանի շահերին, այլ ոչ` վերացական իտէալներին կամ համակրանքներին:
- Ինչպէ՞ս կարող է Հայաստանը ձեռք բերել ներքին ուժ` առանց արտաքին միջամտութեան ենթարկուելու:
- Ռազմավարական զսպում եւ հաշուարկուած ինքնահաստատում
2020 թուականից ի վեր` Հայաստանին քաջալերել են «խիզախ քայլեր» ձեռնարկել իր հակառակորդների հետ հաշտեցման համար: Գործնականում սա վերածուել է միակողմանի զիջումների ու նախկինում ձեւաւորուած պետական եւ ազգային դիրքորոշումներից հրաժարման:
Պատկերն այժմ պարզ է. որքան շատ է Հայաստանը զիջում, այնքան աւելի են Անգարան ու Պաքուն սրում իրենց պահանջները: Կարգաւորման ներկայիս գործընթացը չի բերել որեւէ երաշխիք, անվտանգութեան որեւէ պայմանաւորուածութիւն եւ որեւէ փոխադարձութիւն: Փոխարէնը տեսնում ենք ատրպէյճանական յաւակնութիւնների շարունակական ընդլայնում` ոչ միայն Արցախի, այլեւ այժմ բացայայտօրէն Հայաստանի միջազգայնօրէն ճանաչուած սահմանների նկատմամբ: Հետեւաբար, հաւատալ, որ խաղաղութիւնը կարող է կառուցուել պատմական մոռացութեան եւ աշխարհաքաղաքական հնազանդութեան միջոցով, նշանակում է` հիմնարար կերպով սխալ հասկանալ հակառակորդի բնոյթը եւ տարածաշրջանի ուժային կառուցուածքը:
Այլընտրանքն անվերջ առճակատումն ու պատերազմելը չէ, այլ` ռազմավարական զսպումը, որը ձգտելու է.
- Բացառել թշնամու յետագայ առաջխաղացումները,
- Ժամանակ շահել համբերատարութեան եւ մարտավարական ճկունութեան միջոցով,
- Կառուցել ներքին դիմադրողականութիւն` հիպրիտային (խառնածին, խմբ․). ճնշմանը դիմակայելու համար,
- Ձեւաւորել արդիւնաւէտ եւ կայուն դաշինքներ` հիմնուած ընդհանուր շահերի, եւ ոչ թէ` զգացմունքների կամ գաղափարախօսական համակրանքների վրայ:
- Ներքին կարողութիւնը` որպէս ռազմավարական նպատակ
Արդիւնաւէտ արտաքին քաղաքականութիւնը պահանջում է ներքին խորութիւն: Այդ խորութիւնը միայն ռազմական չէ, այն նաեւ` ինստիտուցիոնալ (էական, խմբ․), տնտեսական, հոգեբանական եւ տեղեկատուական: Արտաքին սպառնալիքները չէզոքացնելու ներքին կարողութիւնների մոպիլիզացումը (զօրաշարժ, խմբ․)` պէտք է դառնայ Հայաստանի ռազմավարական դոկտրինի (սկզբունք, խմբ․) առանցքային սկզբունքը: Այն պէտք է ներառի.
- Պաշտպանութեան համակարգի բարեփոխում, որը ձգտելու է ոչ թէ աւանդական ռազմական հաւասարութեան, այլ` ասիմեթրիք (անհամաչափ, խմբ․)` հակազդման եւ տարածքային պաշտպանութեան:
- Ազգային համախմբուածութիւն` յաղթահարելով պարտուողական տիսքուրսը (ճառախօսութիւն, խմբ․) եւ խթանելով միասնութիւնը ինքնիշխանութեան, եւ ոչ թէ` կուսակցականութեան շուրջ:
- Սփիւռքի ներգրաւուածութիւնը ոչ միայն բարեգործութեան կամ լոպպինկի համար, այլեւ որպէս Հայաստանի ազդեցութեան կառուցուածքային, ռազմավարական ընդլայնում` դիւանագիտական, պաշտպանական, տնտեսական, թեքնոլոքիական (արուեստագիտական, խմբ․) եւ ակադեմական ոլորտներում:
- Տնտեսական դիմադրողականութիւն եւ կայունութիւն` նուազեցնելով կախուածութիւնը թրքական եւ ատրպէյճանական երթուղիներից եւ տիւերսիֆիքացնելով (զանազանելով, խմբ․) միւս հաղորդուղիները:
Ոչ մի կառավարութիւն, որքան էլ բարի մտադրութիւններ ունենա, չի կարող յաջողութեան հասնել արտաքին քաղաքականութեան մէջ, եթէ ներսում այն չունի վստահութիւն, տնտեսապէս կախեալ է եւ ռազմական առումով` խոցելի:
- Դաշնակիցնէր եւ ռազմավարական վերահաւասարակշռում
Ակնյայտ է, որ Ռուսաստանի դերը Հայաստանի անվտանգային ճարտարապետութեան մէջ անկում է ապրում: Այդուհանդերձ, ռազմավարական առումով միամտութիւն է` Ռուսաստանին անտեսել կամ անխոհեմօրէն այրել կամուրջները: Տեսանելի ապագայում Ռուսաստանը մնալու է կարեւոր դերակատար` ռազմական եւ դիւանագիտական ներկայութեամբ եւ տարածաշրջանային հաւասարակշռութիւնների ձեւաւորման գործում:
Մեր ցաւագին փորձը յուշում է, որ Հայաստանը պէտք է հրաժարուի յաճախորդ-պետութիւն մոտելից (նախատիպ, խմբ․), որտեղ հաւատարմութիւնը շփոթւում է պատրանքային երաշխիքների հետ: Այս մօտեցումը չի յանգեցրել ո՛չ զսպման, ո՛չ էլ անվտանգութեան: Փոխարէնը, Երեւանը պէտք է նախաձեռնի բանակցուած գործարքային գործընկերութիւն Մոսկուայի հետ, որը հիմնուած կը լինի.
- Իրական ռազմավարական երկխօսութեան,
- Ռազմաարդիւնաբերական յատուկ համագործակցութեան,
- Փոխշահաւէտ հետախուզական գործունէութեան շարունակական համակարգման,
- Հայաստանի կողմից իր դաշինքներն ու գործընկերութիւնները տիւերսիֆիքացնելու (զանազանելու, խմբ․) անհրաժեշտութեան ճանաչման վրայ:
Այս պարագայում, ընտրութիւնը լիակատար կախուածութեան կամ լիակատար խզման միջեւ չէ: Իրական ընտրութիւնը կարող է արտայայտուել յարաբերութիւնների վերաձեւաւորման միջոցով` հաստատել փոխշահաւէտ ռազմավարական դաշի՞նք, թե՞ թոյլ տալ, որ Հայաստանը դառնա անարժէք, անտեսուած եւ օգտագործուած դաշնակից:
- «Զանգեզուրի միջանցք»-ը. ռազմավարական «կարմիր գիծ» եւ դիւանագիտական հնարաւորութիւն
Հայաստանի ինքնիշխանութեանն ամԷնալուրջ սպառնալիքներից մէկը Ատրպէյճանի եւ Թուրքիոյ կողմից այսպէս կոչուած «Զանգեզուրի միջանցք»-ի գաղափարի ակրեսիւ (թշնամական, խմբ․) հետապնդումն է: Տարածաշրջանը միաւորող տարանցիկ ենթակառուցուածքային խօսոյթի տակ իրականում թաքնուած է աշխարհաքաղաքական սեպ ստեղծելու մտադրութիւնը, որը նպատակ ունի.
- Խաթարել Հայաստանի տարածքային ինքնիշխանութիւնը,
- Կտրել Իրանի մուտքը Կովկաս եւ Եւրասիայ,
- Զրոյացնել (զերոյի վերածել, խմբ․) Հայաստանի տարածաշրջանային կարեւորութիւնը` այն վերածելով տարանցման տարածքի, այլ ոչ` հանգոյցի,
- Վերացնել Հարաւային Կովկասում Թուրքիոյ գերիշխանութեան ճանապարհին կանգնած ռազմավարական խոչընդոտը:
Վերջին զարգացումներն առաւել քան երբեւէ ընդգծում են, թէ ինչպէս կարող է նոյն նպատակը ներկայացուել նոր փաթեթաւորմամբ: Ուաշինկթընում ստորագրուած TRIPP-ի յուշագիրն, անշուշտ, արտացոլում է ԱՄՆ-ի ներգրաւուածութեան հետաքրքրութիւնը տարածաշրջանում եւ կարող է ծառայել որպէս գործիք` երկխօսութիւնն ապահովելու եւ առճակատումը թուլացնելու համար:
Սակայն կարեւոր է հասկանալ, որ այս փաստաթուղթն ինքնին չի երաշխաւորում ո՛չ Հայաստանի ինքնիշխանութիւնը, ո՛չ էլ տարածքային ամբողջականութիւնը, եթէ դրան չեն յաջորդում յստակ եւ արդիւնաւէտ վերահսկողութեան մեքանիզմներ, եւ եթէ տարածաշրջանում ուժերի հաւասարակշռութիւն չի ապահովուում:
Իրականութիւնն այն է, որ յուշագիրը ներկայացւում է որպէս լուծում, սակայն գործնականում այն Ատրպէյճանի եւ Թուրքիոյ ռազմավարական նպատակները կենսագործելու ռիսք է պարունակում: Պատրանքային համոզմունքը, թէ «Թրամփ» անունն աւտոմատ (ինքնաբերաբար, խմբ․) կերպով նշանակում է անվտանգութիւն, չպէտք է մոլորեցնի հանրութեանը:
Անվերապահ ընդունման կամ քաթեկորիք (բացարձակ, խմբ․) մերժման փոխարէն, անհրաժեշտ է յուշագիրը դիտարկել որպէս բարդ դիւանագիտական գործընթացի մի մաս, որը պահանջելու է Հայաստանի կողմից խիստ մոնիթորինկ (գասատուական, խմբ․) եւ վերահսկողութիւն, ներքին պաշտպանութեան եւ ինստիտուցիոնալ (էական, խմբ․) մեքանիզմների շարունակական ամրապնդում, այլընտրանքային դաշնակիցների եւ միջազգային համագործակցութեան ձեւաչափերի աքթիւ (գործօն, խմբ․) որոնում, «կարմիր գիծեր»-ի յստակ սահմանում եւ ռազմավարութիւնների մշակում, որոնք նուազագոյնի կը հասցնեն մէկ կողմից կախուածութեան ռիսքերը (վտանգներ, խմբ․):
Հակառակ դէպքում, նման փաստաթղթերի հանդէպ կոյր հաւատը առանց իրական երաշխիքների կարող է յանգեցնել ռազմավարական կարեւորագոյն դիրքերի նկատմամբ վերահսկողութեան կորստի եւ ինքնիշխանութեան խաթարման:
Հնարաւոր խոչընդոտներ եւ մարտահրաւէրներ նոր ռազմավարութեան իրականացման ճանապարհին
Տուեալ ռազմավարութիւնը բախուելու է մի շարք գործնական մարտահրաւէրների, որոնք պէտք է գիտակցուած կերպով հասցէագրուեն` յետագայ ձախողումներից խուսափելու համար:
- Միջոցների սահմանափակութիւն եւ իրականացման ռըսուրսներ (աղբիւրներ, խմբ․). Առաջարկուող քաղաքականութեան արդիւնաւէտութիւնն անխուսափելիօրէն պայմանաւորուած է պետական կառավարման, պաշտպանական ոլորտի, դիւանագիտական եւ տեղեկատուական համակարգերի հնարաւորութիւններով: Առանց հաշուարկուած ռըսուրսների (աղբիւրներ, խմբ․) մոպիլիզացման (զօրաշարժման, խմբ․) եւ կարողութիւնների համակարգային զարգացման` ռազմավարական ուղղութիւնը կը մնայ գաղափարական հռչակագիր:
- Ներքին քաղաքական բեւեռացում եւ անվստահութիւն. Այլընտրանքի յաջողութիւնն անհնար է առանց հասարակական համախմբուածութեան եւ միմեանց չվստահող ներքաղաքական բեւեռների միջեւ նուազագոյն քոնսենսուսի (համաձայնութիւն, խմբ․): Անհրաժեշտ է ստեղծել ինստիտուցիոնալ (էական, խմբ․) միջավայր, որտեղ ազգային անվտանգութիւնն ու ինքնիշխանութիւնը կուսակցական մրցակցութեան առարկայ չեն:
- Ռիսքերի եւ վտանգների գնահատման անհրաժեշտութիւն. Արտաքին քաղաքական վերաիմաստաւորումը, յատկապէս` առկայ անվտանգութեան վակուումում, ենթադրում է ռիսքեր թե՛ հակառակորդների, թէ՛ դաշնակիցների կողմից: Մեր քայլերը պէտք է ուղեկցուեն սպառնալիքների կառավարման, ճկունութեան եւ սցենարային պլանաւորման գործիքակազմով:
- Հանրային գիտակցութեան ձեւաւորում. Ռազմավարական դիմադրողականութիւն ստեղծելը ենթադրում է նաեւ հանրային ընկալումների փոփոխութիւն: Անհրաժեշտ է ձեւաւորել քաղաքական եւ հանրային մտքի նոր օրակարգ, որը չի խուսափում պատասխանատուութիւնից եւ երկարաժամկէտ մտահոգութիւններից` յանուն կարճաժամկէտ յարմարաւէտութեան:
Այս մարտահրաւէրների բացայայտումն ու դրանց ժամանակին արձագանգելը ռազմավարական մտածողութեան եւ իրատեսական գործողութեան նախապայման է: Միայն վտանգները լիարժէքօրէն գնահատելու եւ հաշուարկուած քայլեր ձեռնարկելու դէպքում է հնարաւոր իրականացնել այլընտրանքային ուղին` որպէս կենսունակ եւ արդիւնաւէտ պետական ռազմավարութիւն:
Եզրակացութիւն. կայունութիւն` հաւասարակշռութեան, այլ ոչ` հնազանդութեան միջոցով
Հայաստանի առաջընթացի ուղին ոչ թէ հնազանդութեան, այլ` տարածաշրջանային ներգրաւուածութեան կանոնների վերանայման մէջ է: Այն միտքը, որ կայուն խաղաղութեան կարելի է հասնել ցանկացած գնով հաշտեցման միջոցով, ոչ միայն միամիտ է, այլեւ` ինքնաոչնչացնող:
Տարածաշրջանում, որտեղ Թուրքիան եւ Ատրպէյճանը վարում են էքսփանսիոնիսթական (ծաւալապաշտական, խմբ․) ուժային քաղաքականութիւն, յարատեւ կայունութեան նախապայմանը նոր հաւասարակշռութեան հաստատումն է:
Ազգային յստակ շահերի հետապնդումը, ներքին ամուր դիմադրողականութեան հաստատումը եւ արդիւնաւէտ դաշինքների ձեւաւորումը պէտք է դառնան Հայաստանի արտաքին եւ անվտանգային քաղաքականութեան անկիւնաքարերը:
Եւ մինչ ներկայիս դիսկուրսը պահանջում է այլընտրանքային գործողութիւնների մանրամասն ցանկ, իրական այլընտրանքը սկսւում է ռազմավարական վերաբերմունքի վերաիմաստաւորումից` հասկանալով, որ խաղաղութեան հիմքերը դիմացկունութիւնը, հաւասարակշռութիւնը եւ ինքնիշխանութիւնն են, ոչ թէ յարմարուողականութիւնն ու հնազանդութիւնը:
Նման ռազմավարական դիրքորոշումն ընդունելուց յետոյ կարելի է ձեւակերպել եւ իրականացնել մտածուած քայլերի ամբողջութիւնը` որպէս յստակ ճանապարհային քարտէզ: Այլ կերպ ասած, Հայաստանը նախ պէտք է որոշի, թէ ինչպիսի՞ պետութիւն է ուզում լինել, միայն դրանից յետոյ կարող է ընտրել ճիշտ գործիքներն ու գործընկերներին` աւելի ու աւելի անկայուն աշխարհակարգում իր տեղն ապահովելու համար: Կայունութիւնը չի շնորհւում, այն կառուցւում է: Եւ խաղաղութիւնը չի առաջանում թուլութիւնից, այն պէտք է վաստակուի ուժի, ռազմավարութեան եւ դիմանալու կամքի միջոցով:
