Արեւմտեան թեմը հրատարակել է «Կանոնագիր Հայոց»-ի արեւմտահայ աշխարհաբարի վերածուած եւ խմբաւորեալ տարբերակը։ Հայ եկեղեցու ներքին յարաբերութիւնները, կանոնական ու ծիսական կեանքը ողջ միջնադարում կանոնաւորուել է «Կանոնագիրք Հայոց» ժողովածուի դրոյթներով։ Կանոնագիրքն ընդգրկում է հոգևոր-եկեղեցական, ծիսական, դաւանական, բարոյախրատական, անգամ գաղափարաքաղաքական ու տնտեսական խնդիրներին նուիրուած բազմաթիվ կանոն-յօդվածներ, որոնք ստեղծուել են տարբեր դարերում եւ ամփոփուած են առանձին կանոնախմբերում։
«Կանոնագիրք Հայոց»-ի կանոնախմբերն առաջին անգամ ի մի է հաւաքել եւ միաւորել Ս. Յովհաննէս Գ. Օձնեցի կաթողիկոսը 8-րդ դարի սկզբին։ Օձնեցին նաեւ մեկնաբանում է դրա անհրաժեշտութիւնը հետեւեալ կերպ. «Քանի որ տեսնում ենք, թէ ինչպէս է շատացել անկարգութիւնը բազմաթիւ և դժուարին բաներում, ոչ միայն ժողովրդի, այլև աւելի շատ ուխտի երիտասարդների և եկեղեցու առաջնորդների մէջ» (Յովհան Օձնեցի, Ատենաբանութիւն):
Իբրեւ իրաւական-կրօնական ժողովածու, Կանոնագրքի կէտերը պարզաբանում են, օրինակ՝ հոգեւոր հայրերի իրաւասութիւնները, ծէսի մանրամասները, սահմանում են նաեւ պատիժներ զանցանք գործած անձանց համար։ Ինչպէս օրինակ՝ մեր օրերին յատուկ «Վասն ամբարտաւանաց եւ փառասիրաց» կանոնը, որ Բարսեղ Կեսարացու հեղինակածն է, Սահմանում է. «Ամբարտաւաններն ու փառասէրները զրկուած են յաւիտենական կեանքէն, վասնզի աւելի լաւ նկատած են այստեղի բաները, քան Աստուծոյ վերաբերեալները: Որովհետեւ ան որ իր ողջութեան չի զղջար ու չապաշխարեր եւ ետ չի դառնար իր մեղքերէն, մահէն ետք այլեւս օգուտ չունի, ինչպէս եղաւ մեծահարուստին»։
Արեւմտեան թեմի հոգեւորականներից Տ. Տաճատ Ծ. Վրդ. Եարտըմեանն այս առիթով նշում է, որ Կանոնագրքի մէջ ընդգրկուած դրոյթները «իրենց աստուածաբանական մտածողութեամբ մեծ դեր ունեցած են։ Այն կարեւորագոյն աղբիւրներէն պէտք է նկատել Քրիստոնէական ուղղափառ հաւատքին։ Այս անկիւնէն դիտուած՝ Կանոնագիրքը կարեւորագոյն աղբիւրներէն մէկը կը նկատուի Հայ եկեղեցւոյ աստուածաբանութեան վերաբերո։ Ժողովածուն միշտ վայելած է դաւանաբանական եւ աստուածաբանական հեղինակութիւն»։
Ողջ Կանոնագիրքը գրաբարից աշխարհաբար է թարգմանել Տիրայր Ծ. Վրդ. Տէրվիշեանը (1909-1979)։ Անխոնջ վարդապետը տասնամեակների աշխատութեամբ բովանդակային սահմանների մէջ է բերել ստուար հատորների նիւթը, ընթերցողի գործը դիւրացնելու համար կանոնները ի մի է հաւաքել առանձին բաժիններում՝ աղօթք, եկեղեցի, քահանայ, այր ու կին եւ այլն։ Օրինակ՝ Աղօթք բաժնի կանոնների մէջ կարդում ենք.
«Հարց. Ժողովուրդը եկեղեցւոյ մէջ ինչպէս պէտք է աղօթքի կենայ։
Պատասխան. Հաւատացեալները, երբ միասին կը հաւաքուին աղօթելու համար Աստուծոյ Տունին մէջ, պէտք չէ ուրիշ որեւէ բան խօսին, այլ միայն աղօթք ընեն. պէտք չէ քրթմնջեն իրարու հետ, այլ դառնալու են դէպի արեւելք՝ ձեռքերը վեր բարձրացնելով ու խնդրելով, որ արդարանան եւ արժանի ըլլան Արքայութեան եւ այնտեղ պատրաստուած բարիքներուն»:
Կանոնագրիքը թէեւ արտացոլում է Հայց. եկեղեցու միջնադարեան յարաբերութիւնները, սակայն շատ առումներով ունի իրապէս նաեւ արդիական հնչեղութիւն։ Գրքի առաջաբանում այդ մասին է շեշտում Արեւմտեան թեմի Առաջնորդ Գերշ. Տ. Յովնան Արք. Տէրտէրեանը, որ Կանոնագրքի հրատարակութեան նախաձեռնողն է. «Հայր Տիրայրի գնահատելի այս աշխատութիւնը լրացուցիչ եւ խթան կը հանդիսանայ, որպէսզի հոգեւորական թէ աշխարհական մօտէն եւ առաւել դիւրութեամբ իրազեկ դառնան ու տէր կանգնին մեր կանոնագիտական աւանդութեանց եւ հոգեւոր հարուստ ժառանգութեանց»:
Հիմնարար այս աշխատութեան հրատարակութիւնը, վստահ ենք, իր օգտակարութիւնը կը բերի մասնագէտներին, հոգեւր ու աշխարհիկ ընթերցողներին։
Դիւան Առաջնորդարանի
Յունիս 15, 2023
