Ստորեւ ներկայացնում ենք Աբրահամ Գասպարեանի ելոյթն ամբողջութեամբ, որը պէտք է ներկայացւէր Թեհրանի Հայոց Ցեղասպանութեան 110-ամեակի գլխաւոր միջոցառմանը: Հանգամանքների բերումով ելոյթը տեղի չունեցաւ, իսկ Աբրահամ Գասպարեանը այն տրամադրել է «Ալիք» օրաթերթին՝ հրապարակման համար: Ստացուած տեղեկութիւնների համաձայն ՀՀ Հիւպատոսարանի պնդումով է չեղարկուել Աբրահամ Գասպարեանի ելոյթը: Սա առաջին դէպքը չէ, որ ՀՀ թեհրանի հիւպատոսարանի միջամտութեամբ ընդդիմադիր գործիչների ելոյթները արգիլւում է թեհրանում:
Սիրայօժար եւ երախտագիտութեան զգացումո՛վ ընդունեցի Իրանի Հայ Դատի յանձնախմբի հրաւէրը՝ բանախօսելու Հայոց Ցեղասպանութեան 110-րդ տարելիցի կապակցութեամբ կազմակերպւած կենտրոնական միջոցառմանը: Պատիւ է ու պարտաւորեցնող պատասխանատւութիւն՝ ելոյթ ունենալ մի համայնքի առաջ, որը ոչ միայն հոգեհարազատ է, այլեւ հայի ու Հայաստան գաղափարի սիրտը՝ նւազագոյնը մի քանի հարիւրամեակ: Դատարկաձեռն չեմ եկել. Երեւանից բերել եմ աւանդական Ջահերթի խորհուրդը, անմար կրակի ոգին, երիտասարդների պահանջատէր եւ անկոտրում կամքը՝ ձեզ հետ միասին՝ Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակը վառ պահելու, խորհելու, հայկական եւ հայաստանեան ազգային քաղաքական օրակարգի մարտահրաւէրները քննարկելու, Արցախ հաւաքական տունդարձի անհրաժեշտութեան մասին խօսելու, մեր հայրենիքի արեւելեան փորոքի՝ ՀՀ անվտանգութեան ապահովման խելամիտ եւ իրատեսական ելքեր առաջարկելու:
Հայոց Ցեղասպանութեան 110-րդ տարելիցի յիշատակումն ինձ համար ոչ թէ լոկ տուրք է, այլեւ՝ սերնդէսերունդ փոխանցւող պատասխանատւութիւն…ոչ միայն զոհերի, այլ ողջ մնացածների, վերապրած ու վերստին ոտքի կանգնածների առաջ։ Տարելիցը պատասխանատւութիւն է՝ գիտակցելու, որ առաջին հերթին՝ ցեղասպանութեան կանխարգելման պայքարի նպատակը՝ հայութեան ու նրա ժառանգած պետութեան անվտանգութեան ապահովումն է, իսկ արժէքային եւ բարոյական առումով՝ ճշմարտութիւնը բարձրաձայնելու առաքելութիւն։ Պարտաւոր ենք խօսել ոչ միայն այն մասին, թէ ինչ եղաւ 1915-ին, այլ՝ ինչ է տեղի ունենում այսօր՝ մեր աչքի առաջ, երբ վերախմբագրւած ցեղասպան քաղաքականութիւնն իրականացւում է մեր իսկ պետութեան յանցաւոր լռութեան ներքոյ։ Կեղծ եւ թերի է թէզը, թէ հայութիւնը ենթարկւեց ցեղասպանութեան, քանի որ գլխին պետութիւն չունէր: Արցախի հայրենազրկումն ապացուցեց հակառակը: Պետութիւն կար, Երեւանը գիտէր ամէն ինչ, բայց չկանխեց հայրենազրկումը: Նման հակատրամաբանական թէզերի նպատակը՝ թուրքական մեղսակցութիւնն արդարացնելն է եւ ցեղասպան երկրի՝ Օսմանեան կայսրութեան եւ նրա իրաւայաջորդ՝ Թուրքիայի հանրապետութեան ձեռքերը լւալը՝ ցեղասպանութիւնը մտայղալու, կազմակերպելու, համակարգելու, հայութեանը ունեզրկելու, հայրենազրկելու հակաքաղաքակրթական ոճրից եւ դրա պատասխանատւութիւնից:
Ակնյայտ փաստ է՝ միջազգային իրաւունքի շրջանակում ցեղասպանութիւնը ճանաչւել է որպէս մարդկութեան դէմ ուղղւած ոճրագործութիւն, եւ դրա ժխտումը կամ մոռացութեան մատնելը՝ հակաբարոյական պատմական կեղծիք է ու յանցագործութիւն։ Իսկ ցեղասպանութեան ճանաչումը լիարժէք չի լինում, երբ դրան չի յաջորդում արդարութեան վերականգնումը։ Այս հարցում մենք՝ հայերս, դեռ կիսաճանաչւած ճշմարտութեան զոհ ենք։ Եւ դա չի կարող յաւերժ շարունակւել, այլապէս՝ մեր իսկ ձեռքով գերեզման կը յանձնենք մեր բնականոն գոյութեան իրաւունքը՝ սեփական հայրենիքում: Ցեղասպանութեան ճանաչումն առանց պատասխանատւութեան՝ նշանակում է այն վերածել արարողակարգի, իսկ մեզ պէտք է արդարութիւն՝ ոչ թէ խորհրդանշակա՞ն, այլ՝ իրաւական ու քաղաքական մակարդակով։ Ճանաչումն ինքնին դատապարտում չէ՛։ Իսկ դատապարտումն առանց իրաւատիրութեան՝ անպատասխան յանցագործութիւն է։ Հետեւաբար, 110 տարի շարունակւող պայքարի յաջորդ փուլը պիտի լինի՝ իրաւատիրութեան հաստատումը, եւ ո՛չ դրա յուզական մեկնաբանութիւնը, այսինքն՝ փաստաթղթաւորւած սեփականութեան վերականգնման պահանջ, միջազգային լաբբինգ, փոխհատուցում, վերադարձ։ Եւ սա յայտարարում եմ՝ որպէս ցեղասպանութիւնը վերապրած արեւմտահայի եւ կիլիկեցու ծոռ, որի պապերը կռւել են մինչեւ վերջին փամփուշտը՝ այն ժամանակ էլ նորաձեւ դարձած՝ յանձնւելու եւ լացելու փոխարէն։
Արեւելահայ հողի վրայ ապրող մեր ժողովուրդն այս օրերին դիմագրաւում է ռազմաքաղաքական ու անվտանգային բարդ մարտահրաւէրների: Նոր աշխարհակարգի ձեւաւորման պայմաններում առաջնային է՝ պետական մտածողութիւնը, սառը հաշւարկը, ազգային ու պետական շահի գիտակցումը, արկածախնդրութեան չգնալը:
Մոլագար խանդավառութեամբ՝ հայաստանեան պետական քարոզչամեքենան ողողւած է՝ ՀՑ դրդապատճառների վերաբերեալ՝ հակագիտական, հակաքաղաքակրթական մեկնաբանութիւններով, որոնք ոչ միայն հարւածում են հայ ժողովրդի քաղաքական պայքարին, այլեւ մարտահրաւէր նետում ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհին, որը հազարաւոր հատորներով ուսումնասիրել, հետազօտել, եզրակացրել, ճանաչել ու դատապարտել է ՀՑ անքննելի իրողութիւնը։
ՀՑ հարցը ոչ միայն ազգային ինքնութեան բաղադրատարր է, ոչ միայն պատմական արդարութեան վերականգնման խնդիր, այլ նաեւ՝ միջազգային մարդասիրական եւ քրէական իրաւունքի հարց, որից հնարաւոր չէ հրաժարւել:
Փաստեմ՝ Հայաստանին պարտադրւած հորիզոնական՝ թուրք-ադրբեջանական շրջափակմանը, հակահայկական թշնամական հռետորաբանութեանը գումարւել է՝ պետութեան արտաքին ու անվտանգային եօթամեայ քաղաքականութեան տապալումը: Աւելին՝ այդ անհեռատես եւ միտումնաւոր վարւող քաղաքականութեան պատճառով՝ Հայաստանը բանակցային սեղանի վրայից տեղափոխւել է յատակ եւ քայլ առ քայլ կատարում է թշնամական տանդեմի կապիտուլիացիոն պահանջները, որի նւաստացնող հետեւանքը՝ լինելու է անկախութեան, ինքնիշխանութեան, հնարաւոր է նաեւ՝ տարածքային ամբողջութեան կենսական կորուստը: Թիրախում՝ Սիւնիքն է, Տաւուշը, Գեղարքունիքն ու Արարատի մարզը։
Հայաստանի գործող իշխանութիւնը շարունակում է հեգնանքով, սխալ ու անընդունելի մեկնութիւններով, ազգային ու պետական շահերին հակադրւող մտացածին ու կեղծ թէզերով, անթաքոյց ու բացայայտ վիրաւորական պիտակաւորումներո՛վ խօսել հայ ժողովրդի քաղաքական կազմակերպւածութեան ամենաբարձր նւաճման՝ պետութեան անկախութեան հռչակագրի մասին. իշխանութիւնը հող է նախապատրաստում՝ հաճոյանալու Անկարայի եւ Բաքւի պաշտօնակիցներին՝ սեփական քաղաքական երկարակեցութիւնն ապահովելու եւ հող նախապատրաստելու, որպէսզի հայութիւնը հրաժարւի 1990 թ. օգոստոսի 23-ին ընդունած Անկախութեան հռչակագրից, որում յստակ հղում է արւում երկու գոյաբանական հիմնախնդրի, նախ, որ հայկական նորանկախ պետութիւնը սատարում է ցեղասպանութեան ենթարկւած արեւմտահայութեան դատին եւ երկրորդ՝ նեցուկ է Արցախի ինքնորոշման իրաւունքին: Այս երկու հիմնադրոյթների դուրսբերումը կամ դրանցից որեւէ մէկից հրաժարւելը նշանակելու է՝ հայկական 3-րդ Հանրապետութեան վախճանը:
Մենք քաղաքականապէս այնքան հասուն ու գիտակից ենք, հեռու՝ անիմաստ պաթոսից, որ կարողանում ենք զանազանել՝ պետութիւնների միջեւ բնականոն յարաբերութիւնների հաստատման առողջ եւ խելամիտ հնարաւորութիւնը՝ միակողմանի կապիտուլիացիայից։ ՀՑ հարցն առնչւում է յատկապէս՝ Անտանտի պետութիւնների ազգային անվտանգութեանը, ուստիեւ՝ հարցի ցանկացած նենգափոխման փորձ, փոխակերպում, օրինականացնելու է նոր ցեղասպանութիւնների եւ մարդկութեան դէմ նոր յանցագործութիւնների թուրքական ձեռագիրը։ Հայ ժողովրդի խնդիրը թուրք ժողովրդի հետ չէ՛, այլ թուրքական ժխտողական պետական մեքենայի, որը ցեղասպանութիւնից 110 տարի անց՝ շարունակում է ծայրակէտին պահել հայատեացութիւնը, ՀՀ դէմ թշնամական հռետորաբանութիւնը, հակառակ փաստին, ու պաշտօնական Երեւանի վարած յանձնւողական եւ թրքահաճոյ քաղաքականութեանը։
Անկախութեան հռչակագրի դրոյթների եւ պետութեան խորհրանիշերի՝ կամայական, խեղաթիւրւած, արժեզուրկ եւ անբովանդակ մեկնաբանութիւնները, հայ ժողովրդի պատմութիւնը վերատեսութեան ենթարկելու սնանկ ու գաճաճ քայլերը, քննական մտածողութեան շղարշի ներքոյ՝ հայի ու Հայաստան գաղափարի արժեզրկման փորձերը, միայն ապականում են պետութիւն կառուցելու եւ զարգանալու գլխաւոր պայմանը՝ հանրային համերաշխութիւնը:
Անկախութիւնը մեր հաւաքական կազմակերպւածութեան, օրէնքն ու կարգը յարգելու, արժէքներով դաստիարակւելու, գիտելիքով զինւելու, արարելու, զարգանալու, ժամանակի տեխնոլոգիական նւաճումներին համընթաց քայլելու քաղաքական իմաստութիւնն է, ազգի հոգեմտաւոր զարգացման ցուցիչը, քաղաքակրթական հասունութեան աստիճանը, պետականաշինութեան, ազգային իղձերի իրականացման յանձնառութիւնն ու պատասխանատւութիւնը: Այս ամբողջը, իրաւացիօրէն եւ առարկայական առումով, չի կարող հակադրւել ՀՑ միջազգային ճանաչման, դատապարտման եւ իրաւատիրութեան օրակարգին, որն արհեստականօրէն դուրս է մղւել ՀՀ քաղաքական եւ դիւանագիտական օրակարգից: Դա արկածախնդրութիւն է, որը նորանոր եւ կործանարար զիջումների ախորժակ է բացում՝ Հայաստանին ու հայութեանը ծնկի բերել փորձող թշնամու մօտ:
Գործընթացի մակերեսային անւանումը՝ խաղաղութիւնն է, որն անարժանապատիւ է, հիմնւած՝ միակողմանի կորստաբեր զիջումների վրայ: Տարածաշրջանում՝ կայուն, երկարատեւ, յուսադրող, արդար եւ համապարփակ խաղաղութեան հաստատումը ենթադրում է՝ ուժի սպառնալիքի վերացում, ՀՀ ինքնիշխան տարածքից ադրբեջանական օկուպացիոն զօրքի դուրսբերում, անվտանգութեան համակողմանի երաշխիքներ, Արցախի կարգավիճակի ճշգրտում եւ տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական եւ ուժային հաւասարակշռումների կիրառում: Վերջինիս համատեքստում՝ թերեւս միակ դրական զարգացումը, որի ականատեսը եղանք անցած 5 տարում՝ 44-օրեայ պատերազմից յետոյ, հայ-իրանական համատեղ զօրավարժութիւններն էին, որոնց իրականացման գործում անհնար է չգնահատել իրանահայ կազմակերպւած համայնքի քաղաքական կառոյցների ակտիւ դերն ու ծանրագոյն աշխատանքը: Որպէս Ջենեսիս Արմենիա ուղեղային կենտրոն/հիմնադրամի տնօրէն՝ բազմիցս եմ շեշտել՝ ուղղահայեաց դիւանագիտական շառաւիղի կենսագործման անհրաժեշտութեան մասին՝ Մոսկւա-Երեւան-Թեհրան ռազմավարական առանցքի մասին, ի հեճուկս բոլոր քաղաքական արկածախնդիրների եւ մեր տարածաշրջանը Արեւելք-Արեւմուտք նոր մարտադաշտի վերածել ցանկացողների. հաւատում եմ՝ Երեւան-Թեհրան դաշնակցային յարաբերութիւններն ունեն ոչ միայն քաղաքական եւ անվտանգային նշանակութիւն, այլ քաղաքակրթական, Հայաստան-Իրան սահմանն ապակայունացնողը՝ Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի թշնամին է՝ անկախ իր մասշտաբից, կարողականութիւնից եւ տարածաշրջանային կշռից: Հէնց Իրանի գործուն դերակատարու՛մն է, որ արգելակում է թուրք-ադրբեջանական տանդեմի ագրեսիւ գործողութիւնները ՀՀ դէմ: Հայ ժողովուրդը չի մոռանայ իր ծանր օրերի բարեկամներին։
Միաժամանակ փաստեմ՝ մոլորութիւն է, տգիտութիւն, քաղաքական տհասութիւն՝ սեփական պետութեան պաշտպանութիւնը, ազգի գոյութեան ու զարգացման բնական իրաւունքը կապել այլ պետութիւնների կամ ուժերի հետ: Հայաստանի, Արցախի եւ հայ ժողովրդի ազգային-պետական շահը ենթադրում է անվստահութիւն՝ ականջ շոյող սին յոյսերի, չհաշւարկւած մօտեցումների, որոնց պատասխանը՝ հաւաքական ֆիզիկական ոչնչացումն է եւ հայրենազրկումը: 1915 թիւը վկայ: Մեր անվտանգութեան երաշխաւորը մե՛նք ենք, Հայկական բանակը, որի դերակատարումն արժեզրկելու, նսեմացնելու եւ նրան բարոյալքելու բոլոր փորձերը պիտի վիժենք։
Հայկական անվտանգութեան եւ հայութեան գործօնի վերադարձն ունի մի քանի առանցքային բաղադրիչ՝ տեխնոլոգիապէս զարգացած, տնտեսապէս հզօր, մարտունակ բանակով պետութիւն, իրատեսութիւն, միջազգային ճիշտ հռետորաբանութիւն, ճկուն դիւանագիտութիւն, դաշնակիցներ: Եւ բոլոր այն քաղաքական ողորմելիները, որոնք կը փորձեն մանիպուլացնել, թէ՝ նման օրակարգը ռեւանշիստական է եւ հակասում է տարածաշրջանի անվտանգութեանը՝ հիասթափեցնեմ. Այն ինչ ասում եմ՝ տարածաշրջանում միակ եւ իրական խաղաղութեան օրակարգի նախապայմանն է. եթէ չկայ ուժերի հաւասարակշռում, նոր պատերազմը կանխելու միջազգային մեխանիզմներ, եթէ գաղափարական առումով այդ խաղաղութեան փաստաթուղթը արդար չէ՛, համապարփակ չէ՛, հաշւի չի՛ առնում՝ հայաստանցիների ու արցախցիների շահերը, ուրեմն դա կե՛ղծ խաղաղութիւն է, աւելին՝ նոր պատերազմի ու կողմերից նւազագոյնը մէկի կործանման նախադրեալ։
Սիրելի՛ հայրենակիցներ,
Արցախն աշխարհի բոլոր իրաւազուրկ ազգերի արդար պայքարի խորհրդանիշն է, հայութեան հաւաքական ինքնութեան կարեւորագոյն բաղադրիչը: Այդ իսկ պատճառով՝ ՀՀ, Արցախի եւ Սփիւռքի քաղաքական եւ քաղաքացիական առանցքային կառոյցների, միութիւնների, կուսակցութիւնների եւ ազդեցիկ ուժերի միջեւ պիտի կայանայ համախոհութիւն՝ արցախցիների տունդարձի հարցը հռչակել համազգային քաղաքական օրակարգի գերակայութիւն։ Արցախի հարցը չի՛ փակւել, աւելին՝ արժանապատիւ, անվտանգ եւ հաւաքական վերադարձի հարցը շարունակում է մնալ պետութիւնների հարաւկովկասեան քաղաքական օրակարգում, բնականաբար՝ բացառելով Թուրքիան եւ պաշտօնական Երեւանը։
Արցախի նկատմամբ 2023 թ. սեպտեմբերի 19-ին սանձազերծւած մէկօրեայ պատերազմի հետեւանքով հայրենազրկւած ժողովրդի հաւաքական տունդարձի իրաւունքի անտեսումը, Արցախի պատմամշակութային ժառանգութեան վանդալիստական ոչնչացումը, Բաքւի բանտերում Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան ապօրինի պատանդառութիւնն ու նրանց նկատմամբ շինծու քրէական գործերի յարուցումը, ՀՀ ինքնիշխան տարածքների նկատմամբ չընդհատւող պահանջները, ՀՀ ռազմավարական տարածքները գրաւեալ պահելը ե՛ւս մէկ անգամ ապացուցում են, որ Բաքուն անկեղծ ու հետեւողական չէ պաշտօնական Երեւանի հետ յարաբերութիւններ հաստատելու, կայուն, յուսալի, միջազգային մեխանիզմներով ամրագրւած ու երաշխաւորւած խաղաղութեան գործընթացը երկարատեւ դարձնելու գործում: Բաքւի նպատակներն աւելի՛ խորն են եւ երկարաժամկէտ՝ Հայաստանը դարձնել հարաւկովկասեան գաճաճ պետական միաւոր, անատամ վասալային տարածք, զուրկ՝ ջրային պաշարներից, Թուրքական աշխարհի համար միջանցիկ կորիդոր, բանակ ու մարտունակութիւն չունեցող խամաճիկային միաւոր։
Թուրքիան 1915-ին մտածում էր, թէ «վերջնական լուծում» է տւել հայկական հարցին։ Չկարողացա՛ն. ով պաշտպանւեց՝ փրկւեց, ով հաւատաց կեղծ խաղաղութեան ու եղբայրութեան խօսքին՝ կոտորւեց: ՀՑ-ից մէկ դար անց՝ պատկերը կրկնւեց՝ 2023-ին պատկերը կրկնւեց Արցախում՝ պատերազմ, շրջափակում, սով, զոհեր, հայրենազրկում։ Հիմա կորուստների մասին խօսելու ժամանակը չէ՛, այլ՝ ցեղասպան քաղաքականութեան իրաւական շարունակականութեան մասին։
Արցախի հարցը պիտի դնենք Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման ռազմավարութեան կիզակէտում։ Ոչ թէ որպէս՝ թղթապանակից առանձնացւած էջ, այլ որպէս ՀՑ շարունակութիւն, ազգերի իրաւահաւասարութեան եւ ինքնորոշման բնական իրաւունքի կոպտագոյն խախտում:
Մենք չենք կարող փոխել անցեալը, Բայց պարտաւոր ենք կանխել դրա կրկնութիւնը: Միայն թերուս ժողովուրդների մօ՛տ է պատմութիւնը կրկնւում. պատմութեան դասերից ճիշտ եզրահանգումներ անողների համար՝ քաղաքական մտածողութիւնն ու պետականամէտ դիրքորոշումները դառնում են առօրեայ վարժանք: Պատմութիւնից գէթ մէկ անգամ ճիշտ դաս սովորած քաղաքացին գիտի՝ հենարանը պէտք է ստեղծել սեփական երկրի ներսու՛մ, ո՛չ թէ յոյսը դնել օտարի վրայ: Նման քաղաքացի՛ն է, որը Ծիծեռնակաբերի յուշահամալիր բարձրանալիս՝ դառնում է ո՛չ թէ յիշողութեան պահապան, այլ՝ իրաւունքի տէր, ո՛չ թէ ժառանգորդ, այլ՝ արարո՛ղ, ո՛չ թէ հայրենազուրկ, այլ՝ վերադարձող։
Եւ երբ վանկարկում ենք՝ «Այլեւս երբե՛ք» լոզունգը, ապա դա չենք ասում իբրեւ նախճիրի զոհ, այլ՝ որպէս ժողովուրդ, որը վերապրել է, կառուցել է, ու պատրաստ է վերականգնել իր խլւած իրաւունքը, որն անժամանցելի է: Ուստիեւ՝ այսօրւայ մեր պայքարը՝ ոչ թէ անցեալի ոգեկոչման, այլ գալի՛ք Հայաստանի՛ համար է։
Ներսում պարտւած, արդարութեան կարօտով ապրող, ստեղծագործ մտքին ու բազկին կապանքներ ունեցող, իդէալ ու հաւաքական երազանք չունեցող, եսակենտրոն հայը՝ դրսում ո՛չ մի յաղթանակ չի՛ կերտի: Մենք ունե՛նք այդ իդէալը՝ Հայաստանը պիտի դառնայ ժամանակակից, աճող բնակչութեամբ, կրթւած ու արժէքներ կրող երիտասարդութեամբ, հզօր տնտեսութեամբ ու ամուր բանակով պետութիւն, որի քաղաքացին շօշափելի՛ հպարտութեամբ պիտի կրի ՀՀ կապոյտ անձնագիրը: Դրա համար ոգի՛ է պէտք, կենդանի՛ ոգի, որը երազելու ու նպատակ սահմանելու ու՛ժ կը տայ մեզ: Սա՛ է իւրաքանչիւր հայի երազանքը: Վա՜յ այն ժողովրդին, որի երազանքը հզօր պետութիւնը չէ՛: Այդ երազանքը պիտի կարողանանք խելամիտ ու իրատեսական լուծումներով վերածել նպատակի եւ կեանքի կոչել՝ պատասխանատւութիւնը բաժանելով սերունդների միջեւ:
Մէկ անգամ չէ՛, որ ընկել ենք, ջարդւել: Էականը չընկրկե՛լն է, չվհատւե՛լը, չյանձնւե՛լը, յարմարւողականութեանը գերի ու ստրուկ չդառնա՛լը: Յիշէ՛ք, հայի ազգային գիտակցութեանը հասցւած հարւածներին պէտք է պատասխանենք կո՛շտ: Ազգային գիտակցութեան ջլատումը մեզ տանելու է ինքնութեան կորստի, դարձնելու է՝ գաղթի ճամփայ փնտրող, օտարի թագի հզօրութիւնը գովերգող անհայրենիք մի զանգւած:
Ազգերի կեանքում ամենաթանկ գործօնը, արարելու, ստեղծելու պատւանդանը՝ հայրենիքն է, իսկ պետութիւնը՝ դրա գործիքակազմը: Անհայրենիք ժողովուրդը չի կարող պետութիւն ստեղծել: Հայրենիքը հարկ հաւաքելու, սեփական բռնապետութիւնը հաստատելու, օտարին հլու հնազանդ ծառայելու անբարոյականութեան տարածք չէ՛…պետութիւնը երկար պիտի գոյատեւի, սերունդնե՛ր պիտի կրթի, դաստիարակի, արարի, պիտի կարողանայ մէկտեղել ազգի զաւակների հաւաքական ջանքը, որպէսզի արժանանայ հայրենիքի արեւին: Ազգերը յաւերժանում են, երբ նրա՝ մարդկային, իմացական, բարոյական, նիւթական ամբողջ կարողականութիւնը դրւում է հայրենիքի ազատագրութեան եւ արդար հասարակարգի կերտման սեղանին: Հայրենիք ունենալու համար պիտի կռի՛ւ տաս, ոչ թէ արտաքին թշնամու, այլ առաջին հերթին՝ քեզ կեղեքող, շահագործող, անարդար ու բռնակալ իշխանաւորի դէմ… այլ պարագաներում՝ հայրենիքը դառնում է սոսկ աշխարհագրական հասկացութիւն, լերկ տարածք, որն այսօր կը կոչւի պետութիւն, վաղը՝ կը մնայ պատմութեան դասագրքերում որպէս երբեմնի տեղանք: Ունես հայրենիք՝ ուրեմն ունես հոգեմտաւոր, ֆիզիկական եւ բնական զարգացման նախապայման. քաղաքականապէս հասուն բոլոր ազգերը, շաժումները, կազմակերպութիւնները չեն կարող յաջողել՝ եթէ գաղափարախօսութեան տողերում եւ տողատակերում չկա՛յ սեփական անկախ ու ազատ հայրենիքի կերտումը, բռնութիւնից, տգիտութիւնից, անարդարութիւնից՝ անհատի ու հաւաքականութեան ազատագրումը: Ճիշտ այս պատճառո՛վ է, որ համայն մարդկութեան դէմ ամենասոսկալի ոճիրը՝ հայրենազրկումն է եւ ընդհակառակը՝ մարդկային պատմութեան ամենանւիրական առաքելութիւնը՝ հայրենակերտումն է: Այս ճանապարհին ցանկացած կարողականութեան խնայողութիւն՝ ոչ միայն աններելի է, այլեւ անհատական եւ հաւաքական ուժերի մսխում: Եւ միայն ամենօրեայ աշխատանքով է հայրենակերտումը դառնում հաւատամք, հաւաքական մնայուն արժէք եւ կապիտալ, որը ժառանգւում է սերնդէսերունդ:
Չմոլորւենք՝ պետութիւնը երբե՛ք ու երբե՛ք հայրենիքը չէ. Պետութիւնը հայրենիքի ֆիզիկակա՛ն մասնիկն է: Հայրենիքը միայն տարածք չէ՛, այլ՝ արժէքների, բարօրութեան, անվտանգութեան ու ինքնիշխանութեան ամբողջութիւն, որը մարդիկ զգում են, երբ պետութիւնը նրանց տալիս է՝ քաղաքացիութիւն, արժանապատիւ կեանք, վստահութիւն ու ապագայի տեսլական։ Պետութիւնն աճում ու զարգանում է, երբ առաջնորդւում է ազգայի՛ն շահերով, երբ տնտեսութիւնն աշխատում է յօգուտ ժողովրդի, երբ անվտանգային համակարգը ամուր է, եւ երբ կրթութիւնը պատրաստում է մտածող, ուժեղ քաղաքացիների, այլ ոչ թէ նորաձեւութեան հարթակ։
Մերը Հայաստա՛նն է, պարզապէս՝ Հայաստան, առանց պիտակաւորումների՝ հին, նոր, իրական կամ նորաձեւ: Հայաստանը աշխարհագրական եզրոյթ կամ տեղանք չէ՛, այս կամ այն աւազակի քանոնով գծւած… Հայաստանը տեղով մէկ գաղափարախօսութիւն է: Հաւատացէ՛ք՝ հայութեան ահեղ դատաստանին են արժանանալու բոլոր այն ուժերը, մեծ ու փոքր կեղծ կուսակցութիւնները, անհատ դերակատարները, որոնք բռնանում են հայութեան գիտակցութեանը՝ ազատ եւ ամբողջական հայրենիքում ապրելու եւ արարելու կամքին: Եւ բոլոր նրանք, ովքեր ջուր են լցնում ժխտողականութեան եւ պատմութեան վերանայման ջրաղացին, շպրտւելու են պատմութեան աղբանոցը:
Վախկոտ պետութիւնները տեղ չունե՛ն պատմութեան մէջ։ Յիշողութիւնը հզօր զէնք է միայն այն ժամանակ, երբ այն գործի է դրւում։ Դիմում եմ՝ դահլիճում հաւաքւած իմ սիրելի երիտասարդներին՝ Ձեր սերունդը պիտի կոտրի քաղաքական սնահաւատութիւնը, թէ՝ «Հայաստանը փոքր է, թոյլ է, չե՛նք կարող»։
Ո՛չ, Հայաստանը փոքր է այնքան, որքան փոքր է մեր պատասխանատւութիւնը։ Իսկ երբ մեր բոլորի շուրթերից հնչում է՝ ասպետական երգի նախադասութիւնը՝ Պարսկաստանի խորքից՝ եկել է նամակ… հաստատ իմացէ՛ք, դուք հայութեան վերազարթօնքի, հայրենատիրութեան իրական հաւատի, Հայաստանի, Արցախի ու հայ ժողովրդի ազգային-պետական օրակարգի արթուն պահակն էք, որի իրաւունքը ժառանգել էք՝ Ջուղայի, Ռաշտի, Թաւրիզի, Ուրմիայի, Խոյի, Սալմաստի ու Թեհրանի փողոցներում ու գրասենեակներում՝ հայի ու Հայաստանի յաւերժականութեան համար ամենաթանկը չխնայած՝ Եփրեմներից, Մինասեաններից, Տէր-Գրիգորեաններից, Մարուխեաններից:
Խունկ եւ ծուխ՝ ցեղասպանութեան անմեղ զոհերի յիշատակին, մեզ էլ՝ միտք, ուժեղ բազուկ՝ հայրենատիրութեան եւ մեր անժամանցելի իրաւունքները վերականգնելու անկոտրում կամք: Պի՛նդ եղէք:
Բաքւի նպատակներն աւելի՛ խորն են եւ երկարաժամկէտ՝ Հայաստանը դարձնել հարաւկովկասեան գաճաճ պետական միաւոր, անատամ վասալային տարածք, զուրկ՝ ջրային պաշարներից, Թուրքական աշխարհի համար միջանցիկ կորիդոր, բանակ ու մարտունակութիւն չունեցող խամաճիկային միաւոր։
Մենք չենք կարող փոխել անցեալը, Բայց պարտաւոր ենք կանխել դրա կրկնութիւնը: Միայն թերուս ժողովուրդների մօ՛տ է պատմութիւնը կրկնւում. պատմութեան դասերից ճիշտ եզրահանգումներ անողների համար՝ քաղաքական մտածողութիւնն ու պետականամէտ դիրքորոշումները դառնում են առօրեայ վարժանք: Պատմութիւնից գէթ մէկ անգամ ճիշտ դաս սովորած քաղաքացին գիտի՝ հենարանը պէտք է ստեղծել սեփական երկրի ներսու՛մ, ո՛չ թէ յոյսը դնել օտարի վրայ: Նման քաղաքացի՛ն է, որը Ծիծեռնակաբերի յուշահամալիր բարձրանալիս՝ դառնում է ո՛չ թէ յիշողութեան պահապան, այլ՝ իրաւունքի տէր, ո՛չ թէ ժառանգորդ, այլ՝ արարո՛ղ, ո՛չ թէ հայրենազուրկ, այլ՝ վերադարձող։
Եւ երբ վանկարկում ենք՝ «Այլեւս երբե՛ք» լոզունգը, ապա դա չենք ասում իբրեւ նախճիրի զոհ, այլ՝ որպէս ժողովուրդ, որը վերապրել է, կառուցել է, ու պատրաստ է վերականգնել իր խլւած իրաւունքը, որն անժամանցելի է:
Ուստիեւ՝ այսօրւայ մեր պայքարը՝ ոչ թէ անցեալի ոգեկոչման, այլ գալի՛ք Հայաստանի՛ համար է։
