Մեր գործընկեր «Երկիր»ի տաղաւարին մէջ քաղաքական փորձագէտ, թրքագէտ Վարուժան Գեղամեանի հետ կայացած հարցազրոյցի ընթացքին արծարծուեցան «Զանգեզուրի միջանցք»ի, խաղաղութեան խաչմերուկի, ԱՄՆ նախագահ Թրամփի միջնորդութեամբ գոյացած հայ-ատրպէյճանական համաձայնագրի եւ Թուրքիոյ թուրանական ծրագրի նիւթերը։
Թուրանական քաղաքական ծրագրի իրականացման տարբեր փուլեր են եղել, այսինքն եղել են 1914-18 թուականներին, 1918-20 թուականներին եւայլն: Պատկերացրէք օրինակ Համիտ Փաշան որ պատասխանատուն էր այդ ծրագրին, տեսնելով որ չի կարողանում ամբողջը նուաճել, եւ հայկական դիմադրութիւնը՝ Սարդարապատ եւ այլն թոյլ չի տալիս լիարժէք նուաճման, Արամ Մանուկեանի հետ 1918-ի Յունիսի հանդիպման ժամանակ ասում է՝ ես նոյնիսկ պատրաստ եմ որոշ զիջումներ անել Արցախի մի քանի գիւղերի տեսքով, բայց դրա փոխարէն ինձ տուր Մեղրին. այսինք էդքան կարեւոր էր իրենց համար նոյնիսկ այդ փուլում: Բնականաբար ո՛չ Արամ Մանուկեանը, ո՛չ հայ ռազմաքաղաքական ղեկավարութիւնը չի համաձայնում բարեբախտաբար: Յետոյ էդ նոյն փորձերը արւում են 1920-21 թուականներին քեմալականների կողմից, եւ ցաւօք սրտի իրենք կարողանում են փաստացի Նախիջեւանը մտցնել տալ ատրպէյճանական վերահսկողութեան ներքոյ, բայց բարեբախտաբար չեն կարողանում ոտնձգութիւն իրականացնել Սիւնիքի նկատմամբ, ի շնորհիւ Գարեգին Նժդեհի եւ հայութեան կազմակերպած դիմադրութեան: Պէտք է ասել որ Գարեգին Նժդեհ հենց էս լոյսի ներքոյ, իսկապէս յայտնւում է մեր առջեւ որպէս ռազմաքաղաքական մտածողութեան հանճար, որովհետեւ տեսնում էր մի քանի տասնամեակ առաջ, թէ սրան հեռահար նպատակը որն է: Շատերը իրեն համոզում էին եւ ասում էին, որ ի՞նչ իմաստ կայ էդ մի փոքր լեռնային գօտու համար էդ ձեւի պայքար մղելու, բայց ինքը շատ լաւ հասկանում էր, որ դա ճանապարհի մասին չի, կամ մի հատ փոքր լեռնային գօտի չի, այլ այդպիսի զիջման պարագայում մենք ամբողջութեամբ յայտնւում ենք թուրքական օղակի մէջ, որ հենց թուրքերը կոչում էին թուրքական տոպրակ-փաթեթ եւ ասում էին հետեւեալը՝ հիմա մենք էդ տոպրակի երիզները ձեւաւորենք, որ դրա մէջ խեղդենք Հայաստանը, սա բառացի մէջբերում է թուրքական ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան 1918-ի հեռագիրներից մէկից:
Նոյն փորձը նոյնիսկ արել են Խորհրդային տարիներին, այսինքն նոյնիսկ խորհրդային տարիներին, երբոր մեծ խորհրդային պետութիւն էր, այնուամենայնիւ Ատրպէյճանը հետեւողական փորձում էր էսպէս յատուկ ճանապարհ ստանալ Մեղրիով դէպի Նախիջեւան, որ յետոյ էլ մի օր երբ կը բացուէին սահմանները, այն ալ կը կպնէր անմիջապէս Թուրքիային: Նոյնիսկ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարութիւնը շատ լաւ էին հասկացել ինչ են անում եւ ամէն ինչ արել, նոյնիսկ դիմել էին էսպէս ասած խորամանկութիւնների, որ այդ ճանապարհը չստանան։
Հիմա առաջին անգամ, վերջին 110-115 տարիների ընթացքում, մենք տեսնում ենք դէպք, երբոր փաստացի Ատրպէյճանը եւ Թուրքիան ընկալում են, որ կոտրել են հայկական դիմադրութիւնը էս հարցում, որովհետեւ առնուազն իրենց բառապաշարով՝ Հայաստանի տէֆաքտօ իշխանութիւնը դրան էդքան էլ դէմ չի:
Խնդիրը այն է, որ մենք անդադար ունենք Սիւնիքը ամրացնելու կարիքը, եւ եթէ երկարաժամկէտ ենք մտածում, ապա Սիւնիքի երկարաժամկէտ եւ իրական անվտանգութեան կայ միայն մէկ երաշխիք՝ վերադարձ դէպի Արցախ, ուրիշ տարբերակ չկայ աշխարհագրականօրէն: Այսինքն եթէ Արցախը չպահես, Սիւնիքը միշտ ամենախոցելին է լինելու։
