Ներկայացնում ենք Մոսկուային միջազգային յարաբերութիւնների պետական ինստիտուտի (МГИМО) Journal of International Analytics գիտական հանդէսում հրապարակուած Հայկական հետազօտական ինստիտուտի աշխատակիցներ Սերգեյ Մելքոնեանի եւ Քնարիկ Ջալաթեանի From Independence to “Revolution”: the Evolution of Armenia’s Diplomatic Service յօդուածի հայերէն թարգմանութիւնը, որը հրապարակուել է Մեդիամաքս կայքում։ Յօդուածում արտահայտուած մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Օրակարգ»ի տեսակէտները:
Սերգեյ Մելքոնեան, Քնարիկ Ջալաթեան
Տեսական շրջանակ
Հայաստանի դիւանագիտական ծառայութեան էւոլուցիան (կերպարափոխութիւն) կարելի է դիտարկել ինստիտուտների կառուցման եւ բիւրոկրատական որոշումների կայացման համադրութեամբ: Այս երկու սիւները համապարփակ պատկերացում են տալիս, թէ ինչպէս է զարգացել Հայաստանի արտաքին քաղաքական ապարատը անկախութիւնից ի վեր եւ ինչպէս են ներքին ու արտաքին գործօններն ազդել դիւանագէտների պատրաստման գործընթացի վրայ։
Դիւանագիտութեան մէջ ինստիտուցիոնալ ձեւաւորումը նշանակում է պաշտօնապէս ստեղծել եւ յարմարեցնել դիւանագիտական կառոյցները, որոնք հնարաւորութիւն են տալիս պետութիւններին կառավարել իրենց արտաքին յարաբերութիւնները: Հայաստանի դէպքում 1990-ականների սկզբին արտաքին գործերի նախարարութեան (ԱԳՆ), իսկ աւելի ուշ՝ Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցի ստեղծումը նշանակալի քայլեր էին մարդկային ռեսուրսների մասնագիտացման ուղղութեամբ։
Ինչպէս նշում է Ջերեմի Բլեքը «Դիւանագիտութեան պատմութիւնը» գրքում, դիւանագիտական ինստիտուտների զարգացումը յաճախ ընթանում է պետականաշինութեան լայն ջանքերին զուգահեռ: Հայաստանի ԱԳՆ-ն, որը ձեւաւորուեց տնտեսական դժուարութիւնների եւ հակամարտութիւնների պայմաններում, սկզբում գործում էր սահմանափակ ռեսուրսներով, բայց վճռորոշ էր երկիրը համաշխարհային հարթակում ներկայացնելու գործում:
Քրիստեր Եոնսոնը եւ Մարթին Հոլը պնդում են, որ դիւանագիտական հաստատութիւնների ստեղծումը կարեւոր է արդիւնաւէտ միջազգային հաղորդակցութեան եւ բանակցութիւնների համար: 2009 թուականին Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցի ստեղծումը կարեւոր ինստիտուցիոնալ քայլ էր, որը պատասխանում էր արհեստավարժ եւ լաւ պատրաստուած դիւանագիտական ծառայութեան աճող կարիքներին: Տարոն Աճեմօղլուի եւ Ջեյմս Ռոբինսոնի ներառական ինստիտուտների տեսութեանը համահունչ՝ Դպրոցը խորհրդանշում էր դիւանագէտների պատրաստման առաւել ներառական եւ արժանիքների վրայ հիմնուած համակարգ, որը բարելաւելու էր Հայաստանի միջազգային վարկանիշը:
Դիւանագիտական հաստատութիւններում բիւրոկրատական որոշումների կայացումը նշանակալի դեր է խաղում արտաքին քաղաքականութեան ձեւաւորման գործում: Հայաստանում դիւանագիտական ծառայութեան վերաբերեալ որոշումների վրայ ազդել են ինչպէս ինստիտուցիոնալ կարիքները, այնպէս էլ իշխանութեան ներքին դինամիկան, որոնք լաւագոյնս ընկալուում են Բիւրոկրատական քաղաքականութեան մոդելի (ԲՔՄ) միջոցով:
ԲՔՄ-ն, որը նկարագրել է Գրեմ Էլիսոնը եւ յետագայում մշակել է Ֆիլիպ Զելիկովի հետ համահեղինակութեամբ, բացատրում է, թէ ինչպէս են որոշումների վրայ ազդում ներքին մրցակցութիւնը եւ իշխանութեան համար պայքարը տարբեր բիւրոկրատական դերակատարների միջեւ: Հայաստանի ԱԳՆ-ն ռեսուրսների եւ ազդեցութեան համար ներքին կառավարական մրցակցութիւն է ունեցել իշխանութեան այլ սիւների հետ, որոնք յաճախ ներկայացնում էր արտաքին քաղաքական որոշումները ձեւաւորող նախագահի աշխատակազմը:
Այս մոդելը օգտակար է բացատրելու համար, թէ ինչպէս են Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան առաջնահերթութիւնները, ներառեալ՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնը եւ տնտեսական գործընկերութիւնները, ձեւաւորուել ԱԳՆ եւ այլ պետական մարմինների բիւրոկրատականբանակցութիւնների արդիւնքում: ԱԳՆ-ում ռեսուրսների, ազդեցութեան եւ հեղինակութեան մրցակցութիւնը արտացոլում է դիւանագիտական որոշումների կայացման բարդութիւնները, որոնք յաճախ ենթադրում են փոխզիջումներ եւ ռազմավարական սակարկութիւններ բիւրոկրատների միջեւ:
«Վալդայ» քննարկման ակումբի զեկոյցը դասակարգում է երկրները ըստ դիւանագիտական կրթութեան մօտեցումների՝ տարբերակելով գլոբալ իմացաբանութիւն ու ֆունկցիոնալ պատրաստուածութիւն ունեցող եւ ազգային իմացաբանութիւն ու հիմնարար պատրաստուածութիւն ունեցող երկրների միջեւ: Այս շրջանակն ընդգծում է այն կարեւոր դերը, որ դիւանագիտական ուսուցումը խաղում է ազգի ինքնիշխանութեան բարձրացման կամ նուազեցման եւ բազմաբեւեռ աշխարհակարգում նաւարկելու գործում:
Հայաստանի նկատմամբ կիրառուելու դէպքում այս շրջանակը թոյլ է տալիս վերլուծել, թէ ինչպէս է դիւանագիտական ուսուցման էւոուցիան ամրապնդել կամ խոչընդոտել արտաքին ճնշումների պայմաններում երկրի ինքնիշխանութիւնը հաստատելու կարողութիւնը: Վալդայի զեկոյցի շեշտադրումը, որ դիւանագիտական կրթութիւնը պէտք է համապատասխանի ազգային շահերին, յատկապէս արդիական է հայկական համատեքստում, որտեղ խորհրդային վերապատրաստման ժառանգութիւնը, զուգորդուած ժամանակակից ազդեցութիւնների հետ, մասամբ ձեւաւորել է ԱԳՆ-ի կարողութիւններն ու սահմանափակումները:
Փոխազդեցութիւն ինստիտուտների կառուցման, բիւրոկրատական որոշումների կայացման եւ ինքնիշխանութեան միջեւ
Ինչպէս ասուում է «Վալդայ» ակումբի զեկոյցում, Հայաստանի դէպքում մենք դիտարկում ենք դիւանագիտական ինստիտուտների զարգացման, բիւրոկրատական որոշումների կայացման ներքին դինամիկայի եւ դիւանագիտական ուսուցման էւոլուցիայի փոխկապակցութիւնը: Պաշտօնական կառոյցների ստեղծումը, ինչպիսին է Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցը, հիմք հանդիսացաւ Հայաստանի արտգործնախարարութեան մասնագիտացման համար, թէեւ այդ ինստիտուտները ձեւաւորուեցին ներքին բիւրոկրատականիշխանական պայքարի եւ Հայաստանի ինքնիշխանութեան վրայ արտաքին ճնշումների պայմաններում:
«Ժամանակակից դիւանագիտութեան Օքսֆորդի ձեռնարկ»-ում (2013) ընդգծուում է, որ գլոբալացումը եւ բազմակողմ դիւանագիտութեան աճը նոր մարտահրաւէրներ են ստեղծել պետութիւնների համար: Հայաստանի դէպքում այս մարտահրաւէրներին գումարուում են տարածաշրջանային հակամարտութիւնները եւ սահմանափակ ռեսուրսները, որոնք պահանջում են, որ դիւանագիտական ծառայութիւնը կարողանայ կողմնորոշուել տեղական եւ գլոբալ հարցերում:
Գրեմ Էլիսոնի ԲՔՄ-ն պատկերացում է տալիս այն մասին, թէ ինչպէս է ներքին բիւրոկրատական մրցակցութիւնն ազդել Հայաստանում ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների իրականացման վրայ, մինչդեռ «Վալդայ ակումբի» փաստաթուղթն ընդգծում է, որ դիւանագիտական ուսուցումը կարող է ազգային ինքնիշխանութեան գործիք լինել:
Խորհրդային ժառանգութիւնը եւ դրա ազդեցութիւնը
Յետ անկախութեան շրջանում խորհրդային ժառանգութիւնը կարեւոր դրոշմ է թողել Հայաստանի դիւանագիտական կառույցների եւ արտաքին քաղաքականութեան զարգացման վրայ։ Երբ Հայաստանը խորհրդային հանրապետութիւնից անցում կատարեց դէպի անկախ պետութիւն, այն խորհրդային դիւանագիտութիւնից ժառանգեց բիւրոկրատական ընթացակարգեր ու մշակութային նորմեր, ներառեալ որոշումների կայացման կենտրոնացուած մօտեցումը եւ սերտ կապերը Ռուսաստանի հետ:
Այս ուսումնասիրութեան համար հարցուած դիւանագէտներից մէկի պատմած զուարճալի պատմութիւնը նկարագրում այս կախուածութիւնը: Երբ սփիւռքահայ դիւանագէտն առաջին անգամ առաջադրանք է ստանում ԱԳՆ-ից, նրա թիմի սկզբնական արձագանքն է՝ «Արդեօ՞ք սա համաձայնեցուե՞լ է Մոսկուայի հետ»: Այս հարցը արտացոլում է Մոսկուայի՝ որպէս նախկին «կենտրոնի» հետ համակարգելու արմատացած աւանդոյթը նոյնիսկ անկախութիւնից յետոյ։
Թէեւ Մոսկուան խստօրէն վերահսկում էր Խորհրդային Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը, սխալ է պատկերել Հայկական ԽՍՀ ԱԳՆ-ն որպէս պարզապէս Կրեմլի խամաճիկ։ Խորհրդային Միութեան շրջանակներում Հայաստանը պահպանում էր սահմանափակ, բայց զգալի գործունակութիւն, յատկապէս մշակութային եւ պատմական կարեւորութեան հարցերում:
Ջոն Կիրակոսեանի նման նախարարներն իրենց դիրքն օգտագործում էին խորհրդային համակարգի սահմանափակումների շրջանակներում հայկական ազգային շահերն առաջ տանելու համար։ Կիրակոսեանը, մասնաւորապէս, մեծ դեր է ունեցել Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման խթանման գործում՝ այն սահմանելով որպէս պատմական եւ բարոյական կարեւորագոյն խնդիր: Նրա ղեկավարութեամբ Խորհրդային Հայաստանը նախաձեռնեց արխիւային հետազօտութիւններ եւ միջազգային կոնֆերանսներ, որոնք ընդգծում էին ցեղասպանութիւնը որպէս հայոց պատմութեան կենտրոնական թեմա: Նրա գիտական ներդրումը, օրինակ՝ «Երիտթուրքերը պատմութեան դատաստանի առաջ» աշխատութիւնը (1982), ոչ միայն խթանեցին ակադեմիական խօսոյթը, այլեւ նրբօրէն խթանեցին ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը ԽՍՀՄ-ի հովանու ներքոյ:
Չնայած կախուածութեանը, խորհրդային ժառանգութիւնը Հայաստանում ձեւաւորեց նաեւ լաւ պատրաստուած եւ փորձառու դիւանագէտների սերունդ, ինչը շատ կարեւոր էր, երբ երկիրը յաղթահարում էր յետխորհրդային միջազգային յարաբերութիւնների բարդութիւնները:
Այս ժառանգութեան երկակի բնոյթը՝ թէ՛ շահաւէտ, եւ՛ սահմանափակող, եղել է Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան որոշիչ գծերից մէկը յետ անկախութեան դարաշրջանում։
Պետականաշինութիւնը եւ Հայաստանի ԱԳՆ-ի էւոլուցիան
Հայաստանի ԱԳՆ-ի զարգացումն արտացոլում է պետականաշինութեան լայն հետագիծը, որը ձեւաւորուում էր նրա ղեկավարների ռազմավարական առաջնահերթութիւններով եւ քաղաքական դինամիկայով։ Յետխորհրդային ժամանակաշրջանում իր սկզբնական ձեւաւորումից մինչեւ ներկայիս իշխանութիւնների վերջին մարտահրաւէրները՝ ԱԳՆ-ի դերն ու արդիւնաւէտութիւնը զարգացել են ի պատասխան ներքին եւ միջազգային ճնշումների: Երբ Հայաստանը խորհրդային հանրապետութիւնից դարձաւ անկախ պետութիւն, նա ժառանգեց խորհրդային պետական կառուցուածքի բիւրոկրատական շրջանակներն ու մշակութային նորմերը, ներառեալ որոշումների կայացման կենտրոնացուած մօտեցումը: Կենտրոնացման աստիճանը տարբեր էր չորս կառավարութիւններում, սակայն շարունակում է արդիական ու կարեւոր խնդիր մնալ:
Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի նախագահութիւնը (1991-1998 թթ.)
Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի նախագահութիւնը հիմնարար շրջան էր Հայաստանի ԱԳՆ-ի համար, երբ նորանկախ երկիրը փորձում էր հաստատել իր ինքնիշխանութիւնը եւ միջազգային ճանաչում ձեռք բերել։ Նրա պաշտօնավարման օրօք ԱԳՆ-ն մեծ մասամբ զբաղուում էր արտաքին քաղաքականութեան կարեւորագոյն հարցերի կառավարմամբ, ներառեալ Լեռնային Ղարաբաղում շարունակուող հակամարտութիւնը եւ առանցքային գլոբալ տէրութիւնների հետ յարաբերութիւնների հաստատումը:
Այնուամենայնիւ, ԱԳՆ-ի ինքնավարութիւնը սահմանափակ էր համակարգի խիստ կենտրոնացուած բնոյթի պատճառով․ առանցքային որոշումները, յատկապէս՝ Լեռնային Ղարաբաղի եւ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների հետ կապուած, ընդունուում էին ԱԳՆ-ից դուրս, յաճախ նախագահի եւ նրա մերձաւոր խորհրդականների կողմից:
Լեւոն ՏՊի նախագահութեան տարիներին Հայաստանի արտաքին քաղաքականութիւնը ձեւաւորում էին տարածաշրջանային եւ գլոբալ անհանգիստ միջավայրում գործող նորանկախ պետութեան հրատապ կարիքները: Այս ժամանակաշրջանը բնութագրում է արտաքին յարաբերութիւնների նկատմամբ իրատեսական եւ «հաւասարակշռուած» մօտեցումը։ Տէր-Պետրոսեանը ձգտում էր դիւանագիտական կապեր հաստատել եւ պահպանել ինչպէս արեւմտեան տէրութիւնների, այնպէս էլ Ռուսաստանի հետ՝ խուսափելով որեւէ դաշինքին միանալուց: Այս մօտեցումն արտացոլում էր Հայաստանի անկայուն աշխարհաքաղաքական դիրքը եւ Լեռնային Ղարաբաղում շարունակուող հակամարտութեան ֆոնին պետականաշինութեանը առաջնահերթութիւն տալու անհրաժեշտութիւնը։
Հաւասարակշռուած քաղաքականութիւնը բնութագրում էր Թուրքիայի հետ զգուշաւոր ներգրաւոէածութիւնը։ Թէեւ հայ եւ թուրք պաշտօնեաների միջեւ բանակցութիւններ եղան, յարաբերութիւնները մնացին լարուած, քանի որ Թուրքիան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան հարցում աջակցում էր Ադրբեջանին եւ չէր ցանկանում ճանաչել Հայոց ցեղասպանութիւնը։ Տէր Պետրոսեանի վարչակազմը կենտրոնացած էր լարուածութեան թուլացման եւ կարգաւորման դիւանագիտական ուղիներ փնտռելով վրայ՝ Ցեղասպանութեան ճանաչումը չդարձնելով արտաքին քաղաքականութեան կենտրոնական նպատակ։ Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան օրակարգում գերակշռում էր Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնը։ Տէր Պետրոսեանի կառավարութիւնը հանդէս էր գալիս փոխզիջումների վրայ հիմնուած բանակցային կարգաւորման օգտին, որն ի վերջոյ հանգեցրեց 1998-ին նրա հրաժարականին, որը պայմանաւորուած էր նրա մօտեցմանը ներքին հակազդեցութեամբ:
Ի տարբերութիւն իր յաջորդների, Տէր Պետրոսեանն իր պաշտօնավարման ընթացքում յաճախ էր փոխում արտգործնախարարներին։ Առաջինը Րաֆֆի Յովհաննիսեանն էր, որին յաջորդեց Վահան Փափազեանը, իսկ վերջում՝ Ալեքսանդր Արզումանեանը։ Այս պաշտօնում ղեկավարների յաճախակի փոփոխութիւնը արտացոլում էր արտաքին քաղաքականութեան կենտրոնացումը նախագահի գրասենեակում, ոչ թէ ԱԳՆ-ում:
Յատկանշական է նաեւ, որ 1998 թուականին Տէր Պետրոսեանի հրաժարականի հիմքում արտաքին քաղաքական խնդիրն էր՝ նրա դիրքորոշումը ԼՂ հարցում, եւ պարտադրուած էր ոչ թէ ԱԳՆ-ի, այլ վարչապետի, պաշտպանութեան, ներքին գործերի եւ ազգային անվտանգութեան նախարարի կողմից։
Ռոբերտ Քոչարեանի նախագահութիւնը (1998–2008 թթ.)
Ռոբերտ Քոչարեանի նախագահութեան տարիներին ԱԳՆ-ի ինստիտուցիոնալ կարողութիւնները ամրապնդուեցին։ ԱԳՆ-ն աւելի ակտիւ դեր էր խաղում բազմակողմ դիւանագիտութեան մէջ, յատկապէս ՄԱԿ-ի եւ ԵԱՀԿ շրջանակներում: Այս ընթացքում ընդունուեց «Դիւանագիտական ծառայութեան մասին» օրէնքը՝ իրաւական հիմք հանդիսանալով Հայաստանի դիւանագիտական ծառայութեան մասնագիտացման համար: ԱԳՆ-ում կայունութեան տասնամեակ էր․ սփիւռքահայ ԱԳ նախարար Վարդան Օսկանեանը պաշտօնավարեց ճիշտ այնքան, որքան նրան նշանակած նախագահը: Նա Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան մէջ մտցրեց «կոմպլեմենտարութիւն» հասկացութիւնը, որը վերաբերում է ինչպէս արեւելեան, այնպէս էլ արեւմտեան տէրութիւնների հետ յարաբերութիւնների հաւասարակշռելուն։ Այս մօտեցման նպատակն էր խուսափել աւելորդ կախուածութիւնից որեւէ դաշինքից։ Օսկանեանը ձգտում էր ամուր կապեր պահպանել Ռուսաստանի հետ՝ միաժամանակ զարգացնելով յարաբերութիւնները արեւմտեան կառոյցների հետ, ինչպիսիք են ՆԱՏՕ-ն եւ ԵՄ-ն:
Առանցքային տարբերությունը Տէր Պետրոսեանի հավասարակշռված քաղաքականությունից այն էր, որ Քոչարյանը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը ներառեց որպես պաշտոնական օրակարգային կետ։ Այս քայլը խոր արձագանք գտավ հայկական սփյուռքում: Դրա նպատակն էր նպաստել Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ միջազգային մակարդակում Հայաստանի բարոյական եւ քաղաքական դիրքի ամրապնդման համար։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները մնացին լարված․ հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ առաջընթաց չեղավ՝ երկու կողմից առաջադրված նախապայմանների պատճառով։
Լեռնային Ղարաբաղի հարցում Քոչարյանի վարչակազմն ավելի վճռական դիրքորոշում որդեգրեց։ Որպես Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ղեկավար՝ Քոչարյանն ընդգծում էր տարածաշրջանի հայ բնակչության ինքնորոշումը եւ ձգտում էր ամրապնդել կապերը Հայաստանի եւ Ստեփանակերտի դե ֆակտո իշխանությունների միջեւ։ Այս ժամանակահատվածում տեղի ունեցավ բանակցային գործընթացի ինստիտուցիոնալացում․ Հայաստանի ԱԳՆ դիվանագետների հատուկ խումբը համագործակցում էր Արցախի արտգործնախարարության, պաշտպանության նախարարության եւ պետական այլ մարմինների հետ: Այս մոտեցումն ընդգծեց Լեռնային Ղարաբաղի ինտեգրումը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության լայն շրջանակին՝ միաժամանակ կենտրոնանալով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հովանու ներքո բազմակողմ բանակցությունների վրա։ Չնայած այս առաջընթացին, պետական կառուցվածքում որոշումների կայացման կենտրոնացումը զգալի մնաց։
Սերժ Սարգսյանի նախագահությունը (2008–2018 թթ.)
Սերժ Սարգսյանի նախագահությունը ԱԳՆ-ում նշանավորեց հետագա ինստիտուցիոնալացման շրջանը։ Այս ընթացքում նշանակալի իրադարձություն էր 2009 թվականին Հայաստանի դիվանագիտական դպրոցի ստեղծումը։ Այս նախաձեռնությունը Հայաստանի արտաքին ծառայության արդիականացմանն ուղղված ավելի մեծ ջանքերի մի մասն էր եւ ապահովելու էր, որ դիվանագետները ունենան անհրաժեշտ հմտություններ՝ բարդացող միջազգային հարաբերություններում կողմնորոշվելու համար:
Սերժ Սարգսյանի նախագահության օրոք արտաքին քաղաքականության առանցքնը «բազմավեկտոր քաղաքականությունն» էր։ Էդուարդ Նալբանդյանը այն որակել էր որպես «հարաբերությունների խորացում եւ համագործակցության ոլորտների դիվերսիֆիկացում Արեւելքի ու Արեւմուտքի, Հյուսիսի եւ Հարավի երկրների հետ, ինչը մեր արտաքին քաղաքականության հիմքում է»։ 2008–2009 թվականներին Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորելու անհաջող փորձերից հետո բազմավեկտոր քաղաքականությունը մեծապես համահունչ էր նախկին կոմպլեմենտար ուսմունքին։ Այն շարունակեց Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման ինստիտուցիոնալ մոտեցումը ԵԱՀԿ շրջանակներում:
Այս ընթացքում ԱԳՆ ամենաուշագրավ ջանքերից մեկը Եվրամիության (ԵՄ) հետ Ասոցացման համաձայնագրի ապահովումն էր: Բանակցությունները նշանակալի քայլ էին ԱԳՆ-ի կողմից՝ Հայաստանը եվրոպական չափանիշներին մոտեցնելու ուղղությամբ: Սակայն այս առաջընթացը կտրուկ շրջվեց 2013 թվականին, երբ նախագահ Սերժ Սարգսյանը որոշեց հրաժարվել ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրից եւ հայտարարեց Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵԱՏՄ) միանալու մտադրության մասին․ որոշում, որն ընդունվել էր առանց ԱԳՆ-ի հետ նախնական խորհրդակցության։ Այս փոփոխությունը էական հարված էր ԱԳՆ ջանքերին եւ հեղինակությանը եւ ընդգծեց, որ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության իրական որոշում կայացնողը նախագահն է, ոչ թե նախարարությունը:
Հեղափոխական կառավարությունը (2018–ներկա)
Հայաստանի ԱԳՆ-ի ինստիտուցիոնալ առաջընթացը Նիկոլ Փաշինյանի կառավարության օրոք բախվեց զգալի մարտահրավերների։ Ի սկզբանե, 2018-ին Փաշինյանի կողմից վարչակարգի փոփոխությունը խոստանում էր անցում դեպի ավելի ապակենտրոնացված եւ թափանցիկ կառավարում, ներառյալ արտաքին քաղաքականությունը։ Սակայն, ինչպես վերլուծում է Արման Գրիգորյանը, հեղափոխական կառավարությունները, ինչպիսին Փաշինյանինն է, հաճախ բերում են պետականաշինության մեջ բավարար փորձ չունեցող առաջնորդների, ինչը հանգեցնում է անխոհեմ որոշումների։ Այս երեւույթը համահունչ է Գրիգորյանի կողմից նկարագրված հեղափոխական ճնշումներին, երբ արմատականացած, ընդհարումներին հակված առաջնորդները իշխանության գալով առաջնահերթություն են տալիս անզիջում, իդեալիստական նպատակներին, այլ ոչ իրատեսական պետականաշինական ջանքերին:
Փաշինյանի կառավարությունը դժվարությամբ էր հավասարակշռում ամբոխահաճ խոստումները պետականաշինության գործնական պահանջների հետ, հատկապես արտաքին քաղաքականության ասպարեզում։ ԱԳՆ-ն՝ հաստատություն, որն առանց այն էլ սահմանափակ ռեսուրսներ ուներ, ավելի ու ավելի էր մի կողմ հրվում՝ հօգուտ վարչապետի գրասենյակում կենտրոնացված որոշումների կայացման: Արման Գրիգորյանի կողմից նկարագրված այս օրինաչափությունը բնորոշ է հետհեղափոխական կառավարություններին, որոնք հաճախ իշխանությունը կենտրոնացնում են մի քանի ձեռքերում՝ ինստիտուցիոնալ զսպումների եւ հակակշիռների բացակայության պատճառով: Հայ-թուրքական բանակցությունները, օրինակ, վարում էր Փաշինյանի կուսակցության պատգամավորը, ոչ թե ԱԳՆ-ն՝ ընդգծելով ինստիտուցիոնալ դերերի եւ քաղաքական ղեկավարության միջեւ լարվածությունը։
Ավելին, Արման Գրիգորյանը պնդում է, որ հեղափոխական կառավարությունները հակված են մերժելու փոխզիջումները եւ սակարկությունները, ինչը կոնֆլիկտային իրավիճակներում հաճախ աղետալի հետեւանքների է հանգեցնում: Դա ակնհայտ էր Փաշինյանի օրոք, հատկապես Երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմից առաջ, երբ Հայաստանի կառավարությունը կոշտ դիրքորոշում որդեգրեց՝ չցանկանալով բանակցել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ։ Այնպիսի հայտարարությունները, ինչպիսին 2019 թվականին Փաշինյանի պնդումն էր այն մասին, որ «Արցախը Հայաստան է, եւ վե՛րջ» արտացոլում է Արման Գրիգորյանի նկարագրած դիվանագիտական կոշտ եւ անզիջում կեցվածքը, որը նպաստեց հակամարտության սրմանը։ Այս կոշտ դիվանագիտությունը, զուգորդված Փաշինյանի գրասենյակի ներքո արտաքին քաղաքականության կենտրոնացման եւ անփորձ ու որակավորում չունեցող անձանց նշանակումների հետ, այդ թվում՝ Արարատ Միրզոյանը որպես ԱԳ նախարար, Վահան Կոստանյանը՝ փոխնախարար, եւ շատ այլոք, ցույց են տալիս, թե ինչպես հեղափոխական ղեկավարությունը կարող է խաթարել ինստիտուցիոնալ դիվանագիտությունը՝ փորձագիտությանը ստորադասելով քաղաքական հավատարմությունը:
2020-ի պատերազմում կործանիչ պարտությունից եւ 2021-ին Փաշինյանի վերընտրությունից հետո իշխանության կենտրոնացումը վարչապետի գրասենյակում միայն խորացավ։ Դիվանագիտական փորձ չունեցող Միրզոյանի նշանակվելը ԱԳ նախարարի պաշտոնում է՛լ ավելի խարխլեց ԱԳՆ ավանդական դերը, քանի որ արտաքին քաղաքականությունն ավելի ու ավելի էր ուղղորդվում վարչապետի գրասենյակից։ Այս քայլը, ինչպես կարծում են Հովհաննես Նիկողոսյանը, Վահրամ Տեր-Մաթեւոսյանը եւ Արման Գրիգորյանը, ընդգծում է ինստիտուցիոնալ փորձագիտությունը քաղաքական հավատարմությունների օգտին շրջանցելու աճող միտումը, ինչը զգալի խնդիր է հայկական դիվանագիտության մասնագիտացմանն ու ինստիտուցիոնալացմանը:
Մեթոդաբանություն
Հայաստանում անկախությունից ի վեր դիվանագիտական գործունեության էվոյուցիան ուսումնասիրող հետազոտությունը կիրառում է խառը մեթոդների մոտեցում: Մեթոդաբանությունը կառուցված է երկու առաջնային հետազոտականմեթոդների շուրջ՝ Հայաստանի դիվանագիտական դպրոցի հետ կապված առաջնային տվյալների հավաքագրում եւ փորձագիտական հարցազրույցներ հայկական դիվանագիտության հիմնական գործիչների հետ:
Ժամանակի ընթացքում էվոյուցիան արդյունավետ կերպով արտացոլելու համար տվյալների վերլուծությունը բաժանվում է հստակ ժամկետների՝ ըստ երկրի ղեկավարության փոփոխության.
– Առաջին փուլ. Լեւոն Տէր Պետրոսեանի պաշտօնավարում (1991–1998 թթ.);
– Երկրորդ փուլ՝ Ռոբերտ Քոչարյանի պաշտօնավարում (1998–2008 թթ.);
– Երրորդ փուլ՝ Սերժ Սարգսյանի պաշտօնավարում (2008–2018 թթ.);
– Չորրորդ փուլ՝ Նիկոլ Փաշինյանի պաշտօնավարում (2018–ներկա)։
Հարցազրույցներ
Հարցազրույցները հետազոտության կարեւոր բաղադրիչն են․ դրանցում ներգրավված են ԱԳՆ պաշտոնյաներ, որոնք բոլոր չորս փուլերում ակտիվորեն ներգրավված էին Հայաստանի դիվանագիտական գործընթացներում։
Հարցազրույցների մասնակիցներից են նախկին նախարարը, ԱԳՆ բարձրաստիճան պաշտոնյաները, այդ թվում՝ պրոֆեսիոնալ դիվանագետներ եւ գիտնականներ, որոնց աշխատանքային փորձը ընդգրկում է 1991-ից 2021 թվականները: Դիվանագետ ծառայելուց բացի նրանք եղել են ԱԳՆ-ի ինստիտուցիոնալացման եւ դիվանագետների պատրաստման կառուցվածքային մոտեցման ամենակարեւոր նախաձեռնությունների ակունքներում, օրինակ՝ Դիվանագիտական ծառայության մասին օրենքը կամ Դիվանագիտական դպրոցի ստեղծումը: Նրանց գաղափարները որակական հեռանկար են առաջարկում դիվանագիտական կրթության գործնական ասպեկտների եւ արտաքին քաղաքականության վրա դրա ազդեցության վերաբերյալ: Հատկանշական է, որ ԱԳՆ ներկայիս աշխատակիցներից ոչ մեկը հարցազրույցի չի մասնակցել, քանի որ չի պատասխանել հարցազրույցի խնդրանքին:
Հարցազրույցի կառուցվածքը
Հարցազրույցները բաժանված են երեք թեմատիկ խմբերի, որոնցից յուրաքանչյուրը նախատեսված է դիվանագիտական մասնագիտության հատուկ հայեցակետերը ուսումնասիրելու համար։
1. Կրթություն
– Հարցեր այն մասին, թե որտե՞ղ են հարցվածները ստացել իրենց դիվանագիտական կրթությունը, որոնք են եղել վերապատրաստման առաջնահերթ առարկաները, կրթական գործընթացի ուժեղ եւ թույլ կողմերը:
– Լրացուցիչ ուշադրություն է դարձվել նրան, թե ինչպես են դիվանագետները բարձրացրել իրենց որակավորումը, ներառյալ ստաժավորումը եւ մասնագիտական զարգացման այլ հնարավորությունները:
2. Աշխատանքի ընդունելություն
– Ուսումնասիրվել է դիվանագիտական ծառայությանը ընտրելու եւ ընդունելու գործընթացը, ներառյալ աշխատանքի ընդունման առաջնահերթությունները, հարցազրույցների դերը եւ մենթորական ծրագրերը:
– Հետազոտությունն ուսումնասիրել է ստաժավորումը արտերկրում, բացահայտել հիմնական երկրները եւ այդ փորձառությունների ազդեցությունը դիվանագետների կարիերայի վրա:
3. Գնահատում
– Հարցազրույցների մասնակիցներին հարցրել են կարիերայի առաջխաղացման առանցքային կետերի, արտաքին քաղաքականության վրա ամենամեծ ազդեցություն ունեցող դիվանագետների տեսակների եւ կոնկրետ դեպքերի մասին, երբ դիվանագիտական պատրաստվածությունը էական ազդեցություն է թողել քաղաքական արդյունքների վրա:
Սկզբնական տվյալների հավաքագրում. Հայաստանի դիվանագիտական դպրոց
Բացի փորձագիտական հարցազրույցներից հետազոտությունը ներառում է անմիջական առաջնային տվյալների հավաքագրում Հայաստանի դիվանագիտական դպրոցի մասին: Հետազոտության այս մասն ընդգրկում է 2009-ից՝ դպրոցի հիմնադրումից մինչեւ 2024 թվականն ընկած ժամանակաշրջանը:
Հիմնական թեմաներն են ընդունելությունն ու ուսումնական ծրագրերը, վերապատրաստման ծրագրերը եւ Դիվանագիտական դպրոցի ինստիտուցիոնալ դերը:
Այս մեթոդաբանությունը համապարփակ մոտեցում է առաջարկում հասկանալու համար, թե ինչպես է զարգացել Հայաստանում դիվանագետների պատրաստման գործընթացը՝ արտացոլելով ղեկավարության, կրթական պրակտիկայի եւ ինստիտուցիոնալ կառույցների փոփոխությունները:
Դիվանագետների պատրաստման էվոյուցիան
Փուլ 1. Երեք նախարար եւ մեկ նախագահ. ինստիտուտի ստեղծում (1991–1998 թթ.)
Հարցազրույցի մասնակիցներից մեկը՝ բարձրաստիճան դիվանագետ, որն իր դիվանագիտական կարիերան սկսել է 1991 թվականին՝ ԱԳՆ ստեղծումից անմիջապես հետո, նշել է, որ սկզբնական շրջանում նախարարության կադրային բազան հենվել է երեք սյան վրա. նախկին ԽՍՀՄ հայ դիվանագետներ, որոնք առաջարկել էին իրենց ծառայությունները, սփյուռքից իրենց ծառայություններն առաջարկած մասնագետներ եւ Երեւանի պետական համալսարանի Արեւելագիտության ֆակուլտետի շրջանավարտներ:
Նախկին խորհրդային դիվանագետները դարձան այն «բիւրոկրատականողնասյունը», որի վրա սկսեց ձեւավորվել ԱԳՆ-ն։ Էդուարդ Նալբանդյանը (ԱԳ նախարար, 2008–2018թթ.), օրինակ, Եգիպտոսում ԽՍՀՄ դեսպանատան առաջին քարտուղարն էր, որին անկախությունից հետո առաջարկեցին դառնալ Եգիպտոսում Հայաստանի գործերի ժամանակավոր հավատարմատար՝ այնտեղ հիմնելով Հայաստանի դեսպանությունը, իսկ հետո դառնալ ՀՀ առաջին դեսպանը։ Ինչպես ասացին հարցազրույցի մասնակիցները, նա այն մարդկանցից էր, ով «ներսից» գիտեր, թե ինչպես է աշխատում խորհրդային արտաքին հարաբերությունների գերատեսչությունը։ ԽՍՀՄ պետական ապարատի այլ նշանավոր կադրեր նույնպես ծառայեցին որպես ինստիտուցիոնալ հիշողության կրողներ եւ նպաստեցին ԱԳՆ-ն ինստիտուցիոնալ ռելսերի վրա դնելուն:
Արման Նավասարդյանը (փոխնախարար, 1991–1993 թթ.), օրինակ, ԽՍՀՄ արտգործնախարարության դիվանագիտական ակադեմիայի շրջանավարտ էր եւ մինչ ԽՍՀՄ փլուզումը պաշտոններ էր զբաղեցրել ԽՍՀՄ ԱԳՆ-ում։
Սփյուռքը նախարարության դիվանագետների բարձրագույն օղակում ուներ երկու ներկայացուցիչ՝ առաջին ԱԳ նախարար Րաֆֆի Հովհաննիսյանը եւ չորրորդ ԱԳ նախարար Վարդան Օսկանյանը։ Նրանց մոտիվացիան հիմնված էր հետանկախական էյֆորիայի եւ իրենց գիտելիքներն ու կապերը օգտագործելով՝ Հայաստանի Հանրապետությանը ծառայելու հայրենասիրական ցանկության վրա։
Շատ կարճ ժամանակ նախարարի պաշտոնը զբաղեցրած Րաֆֆի Հովհաննիսյանի դեպքը, իհարկե, շատ տարբեր էր Վարդան Օսկանյանի դեպքից, որը բարձրացավ կարիերայի սանդուղքով մինչեւ ամենաբարձր պաշտոնը եւ Արեւմուտքում ունեցած իր հարուստ փորձով նպաստեց նախարարության ինստիտուցիոնալ զարգացմանը։ Նշվում է, որ 1990-ականների սկզբին երջանիկ ու հուսառատ հայկական սփյուռքը միայն դիվանագետներով ու կադրերով չէ, որ պատրաստ էր աջակցել Հայաստանի Հանրապետությանը։ Անկախության առաջին տարիներին բազմաթիվ մեծահարուստներ, կազմակերպություններ, Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), Հայ Առաքելական Եկեղեցին, հայ կաթոլիկները, հայկական սփյուռքի մեծ ու փոքր համայնքները Հայաստանի դեսպանատների համար գնեցին կամ վարձակալեցին շենքեր եւ զգալի ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերեցին։ Հայ քաղաքական գործիչներին ու դիվանագետներին աշխարհի տարբեր ծայրերում՝ ԱՄՆ-ից մինչեւ Եվրոպա եւ Մերձավոր Արեւելք, ողջունում էին ամենայն հարգանքով եւ պատկառանքով։ 1990-ականների սկզբին Սփյուռքի աջակցությունը Հայաստանի ԱԳՆ-ի կայացմանը, մրցակցային առավելություններին եւ նրա օտարերկրյա ներկայացուցիչներին իրոք հսկայական էր՝ հատկապես հաշվի առնելով Լեռնային Ղարաբաղում շարունակվող պատերազմը։ Այս աջակցությունը թույլ տվեց ՀՀ օտարերկրյա ներկայացուցչություններին առավելություն ունենալ տարածաշրջանի այլ երկրների նկատմամբ:
Ըստ մեկ այլ բարձրաստիճան դիվանագետի՝ ԵՊՀ Արեւելագիտության ֆակուլտետի շրջանավարտի, որը համակարգում աշխատել է գրեթե հիմնադրումից մինչեւ 2021 թվականը, հավաքագրումը այդ ֆակուլտետից շատ բարձր է եղել հատկապես անկախության առաջին տարիներին։ Դրա համար երկու պատճառ կար։ Նախ, ֆակուլտետի շատ դասախոսներ առաջիններից էին, որ ընդունվեցին նորաստեղծ ԱԳՆ՝ հաշվի առնելով օտար լեզուների իմացությունը եւ փորձը: Նախարարության թափուր պաշտոնների համար նրանք առաջարկում էին իրենց հաջողակ ուսանողներին կամ դիվանագիտական ծառայության պոտենցիալ ունեցող շրջանավարտներին: Առաջարկից հետո թեկնածուները պետք է հարցազրույց անցնեին, լեզվի թեստեր եւ միջազգային հարաբերությունների հիմունքների մասին քննություններ հանձնեին, սակայն առաջին հերթին տեղի էր ունենում ուսանողների նպատակային ընտրություն։ Երկրորդ պատճառը ԵՊՀ Արեւելագիտության ֆակուլտետի առանձնահատուկ դերն էր․ ընդունելության չափանիշները շատ բարձր էին՝ այն տարեկան համալրվում էր ընդամենը 25 ուսանողով: Հաշվի առնելով, որ Խորհրդային Միությունում Մոսկվայից բացի միջազգային հարաբերությունների դպրոցները քիչ էին, ԵՊՀ Արեւելագիտության ֆակուլտետը Խորհրդային Հայաստանի այն սակավաթիվ կենտրոններից էր, որը հնարավորություն էր ընձեռում կապ հաստատել աշխարհի հետ Երկաթե վարագույրի մյուս կողմում: Բացի մերձավորարեւելյան մեկ լեզվից (արաբերեն, թուրքերեն, պարսկերեն) եւ ռազմական թարգմանությունից, ուսանողները ուսումնասիրում էին նաեւ մեկ եվրոպական լեզու (անգլերեն, ֆրանսերեն կամ գերմաներեն)՝ ԽՍՀՄ ԱԳՆ-ում կամ ռազմական հետախուզությունում կարիերայի հնարավորություններով: ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո այդ հնարավորությունը ուղղվեց դեպի Հայաստանի ԱԳՆ, եւ որպես բոնուս՝ խանդավառություն եւ նորանկախ պետության ամենակարեւոր ինստիտուտներից մեկը ստեղծելու առաքելություն: Այս կադրերի առանձնահատկությունն այն էր, որ նրանք վերջում դարձան «պրոֆեսիոնալ դիվանագետների» հիմքը, որոնք մտան ինստիտուտներ որպես աշխատակիցներ կամ կցորդներ, քայլ առ քայլ բարձրացան կարիերայի սանդուղքով՝ դառնալով դեսպաններ ու փոխնախարարներ, ինչպես Արտակ Ապիտոնյանը, կամ ԱԳ նախարար, ինչպես Արա Այվազյանը (2020–2021 թթ.)։
Այս ժամանակահատվածում օտարերկրյա ստաժավորման եւ որակավորման դասընթացների տրամաբանությունը կարգավորող օրենք չկար։ Այնուամենայնիվ, գործադիր իշխանությունը հստակ տեսլական ուներ, որ գրագետ դիվանագետներ պատրաստելու հրատապ անհրաժեշտություն կա։ Այդ պատճառով ռազմավարություն կար օգտագործելու բոլոր հնարավորությունները եւ յուրաքանչյուր հրավերի դեպքում կադրեր ուղարկել։ Բարեբախտաբար, Ռուսաստանից, ԱՄՆ-ից, ԵՄ երկրներից եւ Մերձավոր Արեւելքի երկրներից բազմաթիվ առաջարկներ եւ հնարավորություններ կային հայ դիվանագետների համար։ Եգիպտոսը, օրինակ, հնգամյա դասընթացներ առաջարկեց 12 հայ դիվանագետներին, եւ հետագայում, հաջող փորձի հիման վրա, դրանք կանոնավոր դարձրեց տարբեր երկրների դիմորդների համար։
Ռուսաստանն իր հերթին քվոտաներ առաջարկեց հայ դիվանագետներին ԱԳՆ դիվանագիտական ակադեմիայում, եւ ՀՀ ԱԳՆ-ն լիովին օգտագործեց այդ հնարավորությունը։ «Եթե 50 տեղ էին առաջարկում, 50 հոգի էինք ուղարկում»,- ասաց զրուցակիցներից մեկը՝ ընդգծելով, որ հայկական կողմից էլ փոխադարձ հետաքրքրություն եւ գնահատանք կար։
Հայաստանի ԱԳՆ զարգացման սկզբնական փուլում՝ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի եւ նրա իրար հաջորդած երեք ԱԳ նախարարների գլխավորությամբ, նախարարությունը մեծ մասամբ եղել է արձագանքող՝ հարմարվելով ընձեռված հնարավորություններին։ Նախարարությունը զբաղված էր ուժեղ դիվանագիտական ծառայության կառուցելով՝ շարունակական վերապատրաստման, ստաժավորման եւ արտերկրում որակավորման դասընթացների օգնությամբ: Խորհրդային ժամանակաշրջանի բիւրոկրատների ազդեցությունը, որոնք ինստիտուցիոնալ հիշողություն ունեին եւ սերտ կապեր էին պահպանում Ռուսաստանի եւ հետխորհրդային այլ պետությունների հետ, շարունակվեց որպես խորհրդային շրջանի ժառանգություն: Գերազանց արեւմտյան կրթություն եւ կապեր ունեցող Սփյուռքի կադրերը իրենց ներդրումն ունեցան, իսկ ԵՊՀ Արեւելագիտության ֆակուլտետի երիտասարդ, մոտիվացված շրջանավարտները կազմեցին դիվանագիտական նոր ծառայության կորիզը:
Չնայած այս ջանքերին՝ ինստիտուցիոնալացման մակարդակը եւ հստակ մոտեցումը դիվանագետների վերապատրաստմանն ու կրթությանը սահմանափակ մնաց: Այս մարտահրավերը գրավեց հետագա վարչակազմերի հիմնական ուշադրությունը:
Փուլ 2. Օսկանյանի «Դիվանագիտական ծառայության մասին» օրենքը եւ Ֆլեթչերի պայմանագիրը (1998–2008 թթ.)
Սփյուռքի ներկայացուցիչ Վարդան Օսկանյանը, որն աշխատել է ԱԳՆ-ում Լեւոն Տէր Պետրոսեանի օրոք, Ռոբերտ Քոչարյանի կողմից նշանակվեց արտաքին գործերի նախարար եւ երկրորդ նախագահի օրոք բոլոր տասը տարիներն անցկացրեց ԱԳՆ-ի բարձրագույն պաշտոնում։
Հայաստանի դիվանագիտական ծառայության ինստիտուցիոնալացման կարեւորագույն քայլերից էր «Դիվանագիտական ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը (այսուհետ՝ Օրենք), որը վավերացվեց 2001 թվականի հոկտեմբերին։ Օրենքը սահմանեց Հայաստանի դիվանագիտական ծառայության գործունեության եւ կազմակերպման իրավական դաշտը։ Այն սահմանեց դիվանագիտականծառայության կառուցվածքը, նախանշեց դիվանագետների դերերն ու պարտականությունները եւ հստակեցրեց աշխատանքի ընդունման, վերապատրաստման եւ կարիերայի առաջընթացի գործընթացները: Օրենքի նպատակն էր ստեղծել պրոֆեսիոնալ եւ արժանիքների վրա հիմնված արտաքին հարաբերությունների գերատեսչություն, որն արդյունավետորեն կներկայացնի Հայաստանի շահերն արտերկրում։
Օրենքը նախանշեց ԱԳՆ-ի կառուցվածքը եւ նրա առաքելությունները արտասահմանում, ներառյալ դեսպանատները եւ հյուպատոսությունները: Այն հստակեցրեց դիվանագիտական ծառայության դերերն ու հիերարխիան՝ կրտսեր դիվանագետներից մինչեւ դեսպաններ: Օրենքը պարտադրեց արժանիքների վրա հիմնված աշխատանքի ընդունման գործընթաց՝ թեկնածուներից պահանջելով մրցութային թեստեր անցնել եւ համապատասխանել հատուկ որակավորումներին: Այն ընդգծեց շարունակական մասնագիտական զարգացման կարեւորությունը, ներառյալ պարտադիր վերապատրաստումը եւ որակավորումը, որպեսզի դիվանագետները լավ պատրաստված լինեն: Այն սահմանեց դիվանագիտական ծառայության շրջանակում կարիերայի առաջխաղացման հստակ ուղեցույցներ՝ հիմնված կատարողականի, փորձի եւ որակավորման վրա: Այն նաեւ ներառեց դրույթներ տարբեր պաշտոնների միջեւ դիվանագետների ռոտացիայի վերաբերյալ՝ փորձի լայն շրջանակ ապահովելու համար: Բացի այդ, դիվանագետների համար օրենքը սահմանեց խիստ էթիկական չափանիշներ, ներառյալ վարքագծի կանոններ եւ կարգապահական միջոցներ այդ չափանիշները խախտելու դեպքում: Այս ամենի նպատակն էր ապահովել, որ դիվանագետները պահպանեն բարեխղճության եւ պրոֆեսիոնալիզմի բարձր մակարդակը։
Մասնավորապես, ընդգծվեց մի քանի հիմնական կրթական պահանջ: Առաջինը բարձրագույն կրթության աստիճանն էր ճանաչված հաստատությունից, ընդ որում նախապատվություն էր տրվում դիվանագիտությանը համապատասխան ոլորտներին, ինչպիսիք են միջազգային հարաբերությունները, քաղաքագիտությունը, իրավունքը եւ տնտեսագիտությունը: Երկրորդը լեզվի իմացությունն էր: Ակնկալվում էր, որ դիվանագետները վարժ տիրապետեն առնվազն մեկ օտար լեզվի, իսկ ռուսերենն ու անգլերենը առաջնահերթ էին: Օրենքն ընդգծում էր դիվանագետների համապարփակ վերապատրաստման կարեւորությունը։ Նորանշանակ դիվանագետները պետք է նախնական վերապատրաստում անցնեին, որը սովորաբար ներառում էր դիվանագիտական արարողակարգի, միջազգային իրավունքի, բանակցային ռազմավարության եւ Հայաստանին առնչվող աշխարհաքաղաքական հարցերի վերաբերյալ դասընթացներ: Օրենքով պարտադիր էր նաեւ շարունակական մասնագիտական զարգացումը՝ ապահովելով, որ դիվանագետները տեղյակ լինեն արդի համաշխարհային դիվանագիտական հմտություններին: Դա ներառում էր կանոնավոր մասնակցություն վերապատրաստման ծրագրերին եւ մասնագիտական զարգացման հնարավորություններին տանը եւ արտերկրում:
Օրենքը նաեւ սահմանեց դիվանագիտական ծառայության շրջանակում կարիերայի առաջխաղացման հստակ, արժանիքների վրա հիմնված ուղի: Դիվանագետները պետք է համապատասխանեին կատարողականի եւ որակավորման հատուկ չափանիշներին, եւ նրանց առաջընթացը պայմանավորված էր այդ չափանիշների հաջող կատարումով: Կանոնավոր գնահատումները եւ շարունակական վերապատրաստման պահանջը երաշխավորում էին, որ դիվանագիտական հիերարխիայում բարձր պաշտոնների հասնեն միայն ամենաորակյալ մասնագետները:
Օրենքի արդյունավետ եւ հավասար կիրառումը մի կողմ թողնելով՝ դրա ընդունումն իսկ մեծ քայլ էր դեպի ինստիտուցիոնալացում, որը հետագայում հիմք հանդիսացավ այլ կարեւոր քայլերի համար։
Օսկանեանի պաշտօնավարումը եւ նրա մօտեցումը դիւանագէտների վերապատրաստմանը նշանաւորեց նաեւ համագործակցութիւնը նրա մայր բուհի՝ Թաֆթսի համալսարանի Ֆլեթչերի իրաւունքի եւ դիւանագիտութեան դպրոցի հետ՝ «Թավիթեան» հիմնադրամի ֆինանսական աջակցութեամբ։ Այս նախաձեռնութիւնը եւս մէկ դրսեւորում էր, թէ ինչպէս է սփիւռքը նպաստում նախարարութեան աճին՝ «Թավիթյան»-ի հիմնադիր, ձեռներէց Ասո Թաւիթեանը սփիւռքի ներկայացուցիչ էր։ Հիմնադրամը հովանաւորում էր ԱԳՆ դիւանագէտներին եւ քաղծառայողների ուսումը Ֆլեթչերի դպրոցում, որը սկսուել էր 1999 թուականին: Տասնհինգ դիւանագէտից կամ քաղծառայողից բաղկացած խմբերը ամէն տարի մեկնում էին Միացեալ Նահանգներ՝ այս յատուկ որակաւորման ծրագրի համար: Բացի արտգործնախարարութեան դիւանագէտներից, նախաձեռնութիւնից օգտուել են նաեւ ֆինանսների, առեւտրի, արդարադատութեան, առողջապահութեան նախարարութիւնների, ինչպէս նաեւ նախագահի աշխատակազմի, գլխաւոր դատախազութեան եւ այլ գերատեսչութիւնների քաղծառայողները: Հայ դիւանագէտների վերապատրաստման այլ հնարաւորութիւնների հետ մէկտեղ՝ այս ծրագիրը պարբերական եւ ինստիտուցիոնալացուած դարձաւ։
Վարդան Օսկանեանի պաշտօնավարումը նշանակալի ժառանգութիւն թողեց, այդ թուում՝ «Դիւանագիտութեան մասին» օրէնքը, գործընկերային յարաբերութիւնները օտարերկրեայ հաստատութիւնների հետ կանոնաւոր որակաւորման ծրագրերի ոլորտում եւ կայուն հիմք Հայաստանի դիւանագիտական ծառայութեան մասնագիտական վերապատրաստումն առաջ մղելու համար։
Փուլ 3. Նալբանդեանի տասնամեակ. «Մենք ստեղծում ենք մեր կադրերը» (2008–2018)
Էդուարդ Նալբանդեանի տասնամեայ պաշտօնավարման կարեւորագոյն կէտը Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցի հիմնումն էր։ Որակաւորման ծրագրերը, վերապատրաստումն ու ստաժաւորումը արտերկրում հայ դիւանագէտներին մեծ գիտելիք եւ փորձ տուեցին, սակայն կադրերը տանը պատրաստելու եւ հիմքում հայկական արտաքին քաղաքականութեան հարցերն ունեցող ուսումնական ծրագրի անհրաժեշտութիւնը հանգեցրեց դպրոցի ստեղծմանը:
Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցը ստեղծուել է որպէս Հայաստանի դիւանագիտական ծառայութեան մասնագիտացման կարեւոր քայլ՝ ապագայ դիւանագէտների համար կառուցուածքային եւ ինտենսիվ վերապատրաստման գործընթաց ապահովելով։ Մինչ դպրոցի ստեղծումը թեկնածուները կարող էին դիւանագիտական ծառայութեան անցնել միայն ԱԳՆ-ում ընտրութեան գործընթացի միջոցով: Այն բաղկացած էր երկու փուլից՝ միջազգային յարաբերութիւնների եւ լեզուի իմացութեան գրաւոր քննութիւն, վերլուծական շարադրութիւն եւ հարցազրոյց: Առաջադիմութեան համար թեկնածուները պէտք է հաւաքէին գրաւոր բաղադրիչի 80%-ը՝ նախքան գնահատող յանձնաժողովին անցնելը, որը նախագահում էր ԱԳՆ գլխաւոր քարտուղարը:
Սակայն Դիւանագիտական դպրոցի ստեղծումից յետոյ բաց ընդունելութեամբ ընդունուում էին միայն նեղ մասնագէտներ, իսկ թեկնածուների մեծ մասը հենց դպրոցից էր։ Դիւանագիտական դպրոց ընդունելութեան գործընթացը նոյնպէս ներառում էր երեք փուլ՝ շարադրութիւն, հարցազրոյց եւ թարգմանութեան քննութիւն: Դպրոցում վերապատրաստման ծրագիրը տեւում էր ինը ամիս, ինտենսիվ էր եւ ընդգրկուն: Հիմնական վերապատրաստման ծրագրից բացի, դպրոցը դիւանագէտներին առաջարկում էր հիւպատոսական եւ միջին մասնագիտական ուսուցում:
Ուսման ընթացքում ուսանողները պէտք է բազմաթիւ քննութիւններ յանձնէին, ներառեալ գրաւոր քննութիւններ իւրաքանչիւր դասընթացի համար: Ուսումնական ծրագիրը հարստացնում էր օտարերկրեայ դասախօսների մասնակցութիւնը, որոնք անցկացնում էին երկշաբաթեայ դասընթացներ։ Նրանք մասնագէտներ էին Ռուսաստանից, Էստոնիայից, Չինաստանից, ԱՄՆ-ից եւ այլն: Դասախօսութիւններ կարդալու համար հրաւիրուում էին Հայաստան այցելող արտգործնախարարները եւ այլ պաշտօնեաները:
Բացի լսարանային ուսուցումից, ծրագիրը ներառում էր երկու ստաժաւորում, այդ թուում՝ առնուազն մէկ այցելութիւն Արցախի Հանրապետութիւն (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւն): Այս անմիջական փորձը նախատեսուած էր ուսանողներին գործնական պատկերացումներ տալու եւ իրական աշխարհի դիւանագիտական մարտահրաւէրներին ծանօթանալու համար:
Եթէ գնահատենք ըստ Վալդայի «Ազգային շահերի որոնում. ինչպէս է դիւանագիտական պատրաստութիւնն ազդում երկրների ինքնիշխանութեան վրայ» զեկոյցի, այս ուսումնական ծրագիրն արտացոլում է գլոբալ իմացաբանութեան եւ ազգային առաջնահերթութիւնների միաձուլումը:
«Միջազգային յարաբերութիւնների ներածութիւն», «Միջազգային իրաւունք» եւ «Անվտանգութեան խնդիրների ուսումնասիրութիւն» դասընթացները հիմնարար գիտելիքներ են տալիս գլոբալ լանդշաֆտը հասկանալու համար, իսկ մասնագիտացուած դասընթացները, ինչպիսիք են «Հայաստանի հիւպատոսական դիւանագիտութիւնը» եւ «Հայաստանի յարաբերութիւնները հարեւանների հետ», երաշխաւորում են, որ դիւանագէտները լաւ տիրապետեն այն հարցերին, որոնք ուղղակիօրէն ազդում են Հայաստանի ինքնիշխանութեան եւ տարածաշրջանային կայունութեան վրայ: «Էներգետիկ քաղաքականութեան», «ԵՄ գործընթացների», «Ինստիտուտների եւ քաղաքականութեան», «Հանրային դիւանագիտութեան» ներառումը ընդգծում է նոր գլոբալ մարտահրաւէրներում եւ բազմակողմ ինստիտուտներում ներգրաւուելու անհրաժեշտութիւնը, ինչը համահունչ է դիւանագիտական ուսուցումը ազգային շահերին համապատասխանեցնելու շեշտադրմանը:
Աւելին, այնպիսի դասընթացներ, ինչպիսիք են «Միջազգային բանակցային հմտութիւնները» եւ «Դիւանագիտական էթիկան եւ արարողակարգը», կարեւոր նշանակութիւն ունեն գործնական գիտելիքների ստեղծման համար, որոնք դիւանագէտները օգտագործում են իրենց ամենօրեայ շփումներում ինչպէս Հայաստանում, այնպէս էլ միջազգային հարթակում: Ուսումնական ծրագրի լայն շրջանակը, որն ընդգրկում է ամէն ինչ՝ տնտեսական դիւանագիտութիւնից մինչեւ գիտական դիւանագիտութիւն, արտացոլում է տարբեր հմտութիւնների ըմբռնումը, որն անհրաժեշտ է գլոբալ հարցերում Հայաստանի դիրքը ներկայացնելու համար՝ միաժամանակ ապահովելով, որ դիւանագէտները պատրաստ լինեն լուծելու ազգի առջեւ ծառացած յատուկ մարտահրաւէրները:
Դիւանագիտական դպրոցում ընտրութեան գործընթացը խիստ մրցակցային էր, եւ մօտ 200 դիմորդից զտուում էր մօտ 25–27 ուսանող (մօտ 10–13%), որոնցից 10–15-ը ի վերջոյ կդառնային դիւանագէտ։ Կրթութիւնն աւարտելուց յետոյ շրջանաւարտները ԱԳՆ-ում անցնում էին մինչեւ վեց ամիս փորձաշրջան: Եթէ նրանց ղեկավարը այս ժամանակահատուածի վերջում դրական գնահատական չտար, շրջանաւարտը կարող էր հեռացուել աշխատանքից: Այնուամենայնիւ, հարցուածները, որոնք աշխատել են յաջողակ շրջանաւարտների հետ, նրանց բարձր արդիւնաւէտ են գնահատել: Դասընթացը ներառում էր նաեւ միջազգային ստաժավորումներ անցնելու հնարաւորութիւն: Նման ստաժավորման հրաւէրներ ստացուել են պարբերաբար, եւ թեկնածուներին ընտրել են ըստ իրենց մասնագիտացման: Ստաժավորումների մօտ 30%-ը եղել է եւրոպական մայրաքաղաքներում (Վիեննա, Բրուսել, Բեռլին)՝ կենտրոնանալով հիմնականում անվտանգութեան խնդիրների վրայ, իսկ միւսները՝ Միացեալ Նահանգներում, Իրանում, Եգիպտոսում եւ Հնդկաստանում: Ռուսաստանը ներկայացնում էր հիմնականում արտգործնախարարութեան Դիւանագիտական ակադեմիան։ Որոշ դէպքերում շրջանաւարտներն ուղարկուել են նաեւ Հայաստանի խորհրդարան եւ պետական կառոյցներ՝ յետագայ վերապատրաստման համար:
Այս կառուցուածքային մօտեցումը դիւանագիտական ուսուցմանը նշանակալի զարգացում արձանագրեց Հայաստանի ԱԳՆ-ում՝ ապահովելով, որ երկրի դիւանագէտները ոչ միայն լաւ կրթուած լինեն, այլեւ՝ լաւ պատրաստուած գործնական եւ միջազգային փորձի շնորհիւ։ Ամենակարեւորն այն էր, որ նրանք պատրաստուած էին Հայաստանում՝ Հայաստանի առջեւ ծառացած արտաքին քաղաքական խնդիրների վրայ յստակ շեշտադրումով։ Օրինակ՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցը եւ Հայոց ցեղասպանութիւնը ուսումնասիրուել են որպէս պարտադիր դասընթացներ։ Միեւնոյն ժամանակ, ԱԳՆ-ի հաստատակամ դիրքորոշումը դպրոցն աւարտած կադրերի ընդունման եւ առաջխաղացման վերաբերեալ ընդգծեց դրա կարեւորութիւնը եւ աւելացրեց դիմորդների թիւը:
Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցը, սակայն, մարտահրաւէրների բախուեց եւ իր թերութիւններն ունէր։ 2016 թուականին Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցի տնօրէն, դեսպան Վահէ Գաբրիէլեանը համահեղինակեց յօդուած, որտեղ համեմատուում էին 14 դիւանագիտական դպրոցներ, ակադեմիաներ եւ ուսումնական կենտրոններ։ Յօդուածն ընդգծում էր մի քանի մարտահրաւէր, որոնց այդ պահին բախուում էր Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցը:
Հիմնական խնդիրներից էին վերապատրաստման մօտեցումների փոփոխականութիւնը, վերապատրաստման ծրագրերը ազգային համատեքստին համապատասխանեցնելու կարեւորութիւնը եւ այն հարցերը, որոնց առնչուում են Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցի նման փոքր հաստատութիւնները, մասնաւորապէս, ֆինանսաւորման պահպանումը եւ համապարփակ վերապատրաստման մոդելի մշակումը: Յօդուածը եզրակացնում էր, որ դպրոցի ապագան կախուած է կառավարութեան շարունակական աջակցութիւնից եւ ռազմավարական զարգացումից, յատկապէս, երբ 2017 թուականին վերջանալու էր միջազգային ֆինանսաւորումը:
Չնայած մարտահրաւէրներին՝ Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցը, անշուշտ, Նալբանդեանի՝ որպէս արտգործնախարարի պաշտօնավարման արժէքաւոր ժառանգութիւնն էր, որն ապացուցեց իր դերը, որպէս հայ դիւանագէտներ պատրաստելու արդիւնաւէտ, կայուն եւ համակարգուած ինստիտուտ։
Երբ յեղափոխութիւնը գալիս է ԱԳՆ. Փաշինեանն ու (առայժմ) երեք նախարարները (2018–ներկայ)
2018 թուականին վարչակարգի փոփոխութիւնից յետոյ Նիկոլ Փաշինեանը արտգործնախարար նշանակեց դիւանագէտ Զոհրաբ Մնացականեանին։ Փաշինեանի օրօք երկրորդ նախարարը նոյնպէս պրոֆեսիոնալ դիւանագէտ էր՝ Արա Այւազեանը, որը պաշտօնավարեց պատերազմից անմիջապէս յետոյ, բայց ընդամէնը եօթ ամիս։
Յետպատերազմեան արտահերթ ընտրութիւններից յետոյ Փաշինեանը է՛լ աւելի կենտրոնացրեց իշխանութիւնը եւ կատարեց քաղաքական նշանակում։ Արտգործնախարար դարձաւ Փաշինեանի «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցութեան հիմնադիր անդամ Արարատ Միրզոյեանը. նա ցայսօր այդ պաշտօնին է։
Յեղափոխութիւնը ազդեց ԱԳՆ-ի, ինչպէս եւ պետական այլ մարմինների վրայ, եւ նրանք, ովքեր չէին աւարտել անհրաժեշտ փուլերը, այդ թուում՝ Դիւանագիտական դպրոցը, սկսեցին բարձրաստիճան պաշտօններ ստանալ: Հարցուածների կարծիքով՝ այս զարգացումը լուրջ մարտահրաւէր էր դպրոցի նշանակութիւնը պահպանելու համար։ Միաժամանակ նախարարութիւնների միջեւ մրցակցութիւն էր ընթանում լաւագոյն կադրերի համար։ Քանի որ ԱԳՆ-ն միակ նախարարութիւնն էր, որը պահանջում էր աւարտել Դիւանագիտական դպրոցը աշխատանքի տեղաւորման համար, այն շրջանաւարտների համար դարձաւ պակաս գրաւիչ: Այս համատեքստում են 2018-2020 թուականներին որոշում կայացնողները բացատրում անցումը դէպի բաց մրցոյթով աշխատանքի դիմումներ, որոնք սկսած 2018 թուականից շրջանցեցին Դիւանագիտական դպրոցը:
Այնուամենայնիւ, հարցուածների կարծիքներն այս հարցում տարբեր են։ Որոշ բարձրաստիճան դիւանագէտներ, որոնք այս ընթացքում մնացին համակարգում, բաց մրցոյթի վերսկսումը համարում են Դիւանագիտական դպրոցի դերի նուազման եւ Հայաստանում դիւանագիտական ուսուցման ապա ինստիտուցիոնալացման հիմնական պատճառը։ Ինչպէս նշել է Դիւանագիտական դպրոցի հետ առնչուող զրուցակիցներից մէկը, 2018 թուականից յետոյ դիմումների թիւը, ինչպէս նաեւ դպրոցի կարգավիճակը, անկում են ապրել:
2020-ի ԼՂ պատերազմից յետոյ Զոհրաբ Մնացականեանի պաշտօնանկութիւնը եւ դրանից յետոյ Արա Այւազեանի նշանակումը չնչին փոփոխութիւնների հանգեցրին, օրինակ՝ ադրբեջանագիտութեան ընդգրկումը Դիւանագիտական դպրոցի ուսումնական ծրագրում։ Սակայն Այւազեանի պաշտօնավարումը նշանաւորուեց անկայունութեամբ եւ ներկառավարական բախումներով, այդ թուում դէպքերով, երբ վարչապետի աշխատակազմը շրջանցում էր նախարարութիւնը։ Այդ պատճառով այս ընթացքում դիւանագէտների պատրաստման գործընթացում դժուար է որեւէ էական զարգացում արձանագրել։
2021 թուականին ԱԳ նախարարը, բոլոր փոխնախարարները, գլխաւոր քարտուղարը, իսկ յետոյ նաեւ տասնեակից աւելի դեսպաններ ու բարձրաստիճան դիւանագէտներ հրաժարական տուեցին՝ պատճառաբանելով Նիկոլ Փաշինեանի արտաքին քաղաքականութեան եւ նախարարութիւնը շրջանցելու պրակտիկայի հետ խոր տարաձայնութիւնները։ Վերընտրուելուց յետոյ Փաշինեանը ԱԳ նախարար նշանակեց Արարատ Միրզոյեանին, որը կարծես լուծում էր կառավարութեան եւ նախարարութեան միջեւ առկայ հակասութիւնները վերոնշեալ պատճառներով։ Սակայն նրանք, ովքեր հրաժարական տուեցին 2021 թուականին, ընդհանուր առմամբ համաձայն են, որ նախարարութեան ինստիտուցիոնալ դերը պատմութեան մէջ ամենաթոյլն է, իսկ որոշումների մեծ մասն այժմ քաղաքականապէս պայմանաւորուած է: Ինչպէս նկատեց նախկին մի պաշտօնեայ, «ներկայում արտգործնախարարութիւնը զուտ ֆասադային գործառոյթ է կատարում»։
Ինչպէս նշուեց վերեւում, արտգործնախարարութիւնը չարձագանքեց հարցազրոյցի խնդրանքին: Այնուամենայնիւ, այս բաժինը եզրափակելու համար կարելի է առանձնացնել երեք հիմնական բացայայտում. Դիւանագիտական դպրոցի դերի նուազում, ընդունելութեան գործընթացի դիւրացում եւ ինստիտուտի ձախողում՝ քաղաքական ղեկավարութեանը խորհուրդներ տալու եւ երկիրը արտաքին քաղաքականութեան հարցերում առաջնորդելու հարցում:
Հիմնական բացայայտումներ եւ եզրակացութիւններ
Այսպիսով, Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարութեան էւոլուցիան հիմնուած է երեք առանցքային սեան վրայ. Խորհրդային Միութեան ժառանգութիւն, որն ապահովեց լաւ պատրաստուած եւ փորձառու պրոֆեսիոնալ դիւանագէտների բազայ, հայկական սփիւռքի ներդրում թէ՛ կադրային, թէ՛ նիւթական աջակցութեան ձեւով եւ Երեւանի պետական համալսարանի Արեւելագիտութեան ֆակուլտետի շրջանաւարտների ներգրաւումը, որոնք կազմեցին նորաստեղծ ԱԳՆ-ի կորիզը:
Անկախութեան առաջին տարիներին Հայաստանի կառավարութիւնը գիտակցում էր հզօր դիւանագիտական ծառայութեան հրատապ անհրաժեշտութիւնը, սակայն Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը եւ արտաքին քաղաքականութեան անմիջական մարտահրաւէրները քիչ տեղ թողեցին միանմուշ մօտեցման համար: Արդիւնքում դիւանագէտների սկզբնական նախապատրաստումը քաոսային էր, բայց հնարաւորութիւններով հարուստ։ ԱԳՆ-ն իր դիւանագէտներին ուղարկեց արտերկրում առաջարկուող ստաժաւորման եւ որակաւորման բազմատեսակ դասընթացների՝ օգտուելով բոլոր միջոցներից, որպէսզի հնարաւորինս արագ կուտակուի անհրաժեշտ փորձը:
Վարդան Օսկանեանի եւ Էդուարդ Նալբանդեանի գլխաւորութեամբ Հայաստանի արտգործնախարարութիւնը զգալի քայլեր կատարեց ինստիտուցիոնալացման ուղղութեամբ։ 2001 թուականին «Դիւանագիտական ծառայութեան մասին» օրէնքի ընդունումը եւ 2009 թուականին Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցի ստեղծումը բեկումնային պահեր էին առաւել կառուցուածքային եւ պրոֆեսիոնալ դիւանագիտական ծառայութեան ստեղծման գործում։ Այս զարգացումները հիմք դրեցին արժանիքների վրայ հիմնուած համակարգի համար, որը շեշտը դնում էր շարունակական վերապատրաստման եւ որակաւորման վրայ՝ համապատասխանեցնելով Հայաստանի դիւանագիտական պրակտիկան միջազգային չափանիշներին: Թէեւ կային լուրջ մարտահրաւէրներ եւ թերութիւններ, եւ Հայաստանի բոլոր կառավարութիւնները հասան իշխանութեան որոշակի կենտրոնացմանը, հետեւաբար՝ նախարարութեան քաղաքականացմանը, նշուած քայլերը ամուր հիմք հանդիսացան Հայաստանում դիվանագիտական ուսուցման ինստիտուցիոնալ մօտեցման յետագայ զարգացման համար։
Այնուամենայնիւ, Նիկոլ Փաշինեանի կառավարութեան օրօք վերջին զարգացումները մարտահրաւէր են նետել ինստիտուցիոնալացման այս ջանքերին։ Դիւանագիտական պաշտօնների բաց մրցոյթի վերադարձը, Դիւանագիտական դպրոցի շրջանցումը եւ ԱԳ նախարարի նման առանցքային դէմքերի քաղաքական նշանակումը նպաստել են ԱԳՆ-ի ինստիտուցիոնալ դերի նկատելի թուլացմանը: Աւելին, դիւանագիտական կրթութեան եւ առանցքային դէմքերի՝ նախարարների, փոխնախարարների կամ ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող երկրներում (օրինակ՝ Ռուսաստան, ԱՄՆ եւ այլն) դեսպանների պակասը փոխեց վերաբերմունքը դիւանագիտութեան եւ դիւանագիտական աշխատանքի նկատմամբ, ինչը հակասում էր դիւանագիտական աւանդոյթների ձեւաւորման անհրաժեշտութեանը։
Դիւանագիտական դպրոցի նշանակութեան նսեմացումը եւ արտաքին քաղաքական որոշումների յետագայ կենտրոնացումը վարչապետի աշխատակազմում մտահոգութիւններ են առաջացրել Հայաստանի դիւանագիտական ծառայութեան երկարաժամկէտ կայունութեան վերաբերեալ։ Աւելին, որոշ դիւանագէտների մօտ այն նուազեցրել է հմտութիւնները բարելաւելու մոտիւացիան այն պայմաններում, երբ քաղաքական հաւատարմութիւնը աւելի կարեւոր է, քան մասնագիտական կարողունակութիւնը:
Թարգմանութիւնը՝ Մարիա Սադոյեանի
Այս յօդուածը թարգմանուել եւ հրապարակուել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցութեամբ: Յօդուածում արտայայտուած մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:
